سوره سینما [1]– احسان سالمی [2]: سینمای دفاع مقدس طی چند سال گذشته هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی با افت شدیدی روبرو بوده است. درواقع مدت‌هاست که به جز تولید چند اثر قابل قبول در این حوزه، خروجی خاصی از سینمای ایران در ارتباط با مسئله مهم دفاع مقدس وجود نداشته است.
این در حالی است که شاید هیچکس باور نمی‌کرد که با وجود تنوع گسترده سوژه‌های موجود در عرصه دفاع مقدس روزی برسد که کفگیر سینمای ایران در این زمینه به ته‌دیگ بخورد و کار به جایی برسد که در طی چند سال فقط یک یا دو فیلم قابل دفاع در این حوزه تولید شود.
فرارسیدن بیست و ششم مرداد ماه و سالروز آغاز بازگشت آزادگان به میهن اسلامی بهانه‌ای شد تا نگاهی گذارا به برخی از مهمترین کتاب‌های مرتبط با موضوع آزادگان داشته باشیم. کتاب‌هایی که هر کدام قابلیت تبدیل شدن به یک یا چند فیلمنامه قوی و ارزشمند را دارند و می‌توانند در این برهوت کمبود تولید آثاری درخور توجه در حوزه دفاع مقدس به عنوان منابعی ناب و دسته اول مورد استفاده سینماگران کشورمان قرار گیرند.
زندان الرشید
خاطرات علی اصغر گرجی زاده رئیس ستاد سپاه ششم نیروی زمینی سپاه از تیرماه ۱۳۶۷ تا شهریورماه ۱۳۶۹ و آزادی وی از اسارت در عراق است. گرجی زاده که تا مدت‌ها با پنهان کردن هویت واقعی خود در زندان‌های عراق نگهداری می‌شده است، پس از لو رفتن مورد بدترین شکنجه‌ها قرار می‌گیرد و در حالی که به صورت مخفی در عراق نگهداری می‌شد به زندان الرشید منتقل می‌شود. همین عامل باعث محرومیت او از حقوق اسیران جنگی می‌شود.
گرجی زاده که از همرزمان شهید علی هاشمی فرمانده سپاه ششم نیروی زمینی سپاه بوده است، در بخش‌هایی از خاطرت خود در کتاب «زندان الرشید» به تشریح شرایط جنگ در ماه‌های پایانی و استفاده گسترده عراق از بمب‌های شیمیایی می‌پردازد.
زندان موصل
این کتاب، خاطرات علی‌اصغر رباطجزی، اسیر آزاد‌ه‌ای که ۱۰ سال در اردوگاه‌های مختلف یک، دو، سه و چهار موصل بوده را در بردارد و توسط جواد کامور بخشایش نوشته شده است و انتشارات سوره مهر آن را منتشر کرده است.
رباطجزی شخصیت ویژه‌ای دارد که با شروع جنگ تحمیلی در حالی که فقط سه ماه از ازدواجش گذشته بود، عازم میدان نبرد شد و در اولین اعزام در عملیات محرم به اسارت درآمد تا اینکه ۲۶ مرداد ۶۹ به میهن اسلامی بازگشت.
حواشی این کتاب به نوعی دایرهالمعارف اسارت است و اطلاعات جامعی را از زندان، اردوگاه‌های موصل و شخصیت‌های دوران اسارت بیان می‌کند. به عبارت دیگر، حواشی این اثر منبعی برای شناسایی تاریخ دوران اسارت محسوب می‌شود.
رمل‌های تشنه
«رمل های تشنه» یکی دیگر از آثار انتشارات سوره مهر است که دربرگیرنده خاطرات ۲۹ ماه اسارت جعفر ربیعی از رزمندگان لشکر ۲۷ محمد رسول الله (ص) در اردوگاه های ارتش صدام است. این کتاب در سال ۱۳۶۸ با تشویق مرتضی سرهنگی و هدایت الله بهبودی، توسط ربیعی نوشته و منتشر شد.
نویسنده این کتاب خاطرات خود را با هدف آشنایی مخاطبان با وضعیت اسرای ایرانی در اردوگاه ها و بیان مظلومیت آن ها به نگارش درآورد. هرچند که خاطرات بیان شده در این کتاب محدود به اردوگاه است ولی دسته اول بودن این خاطرات و حقایق ناگفته بسیاری که در این اثر برای اولین بار مطرح می‌شود باعث استقبال گسترده‌ای از آن شد، به همین خاطر است که «رمل های تشنه» پس از ۲۳ سال بازهم تجدید چاپ شد.
سید آسایشگاه ۱۵
«سید آسایشگاه ۱۵» دربرگیرنده خاطرات میرجمال ستاره دار یکی از آزادگان اردبیلی است که جزء یکی از خاص‌ترین اسرای دوران دفاع مقدس بوده است. وی در طول دوران اسارت، آزادگان را در آسایشگاه ها هدایت و رهبری می‌کرد و با پافشاری‌هایش در اردوگاه تکریت به اسرای ایرانی مُهر و قرآن می‌داد.
نقطه آغاز کتاب از خاطرات دوران کودکی آقای ستاره دار است که در ادامه به خاطرات انقلاب در اردبیل، حضور در جبهه، خاطرات دوران اسارت و بازگشت به اردبیل پرداخته می شود.
سوژه جالب این کتاب در کنار ویژگی‌های شخصی مطرح شده از شخصیت اصلی کتاب ظرفیت بالایی را برای تبدیل آن به یک فیلم سینمایی را به وجود آورده است.
جهنم تکریت
«جهنم تکریت» با نام قبلی «زندگی برزخی در جهنم تکریت» یکی دیگر از آثار مرتبط با اسرای دفاع مقدس است که در ۸ فصل روایتگر بخش اعظمی از خاطرات دوران اسارت سرگرد آزاده مجتبی جعفری است؛ اسارتی که از سالهای پایانی جنگ ـ سال ۱۳۶۷ تا سال ۱۳۶۹ ـ به طول انجامید.
ارتشی بودن راوی کتاب باعث شده تا حال و هوای این اثر با سایر آثار مربوط به اسرای بسیجی دوران دفاع مقدس متفاوت باشد؛ اما از نقاط مثبت و قابل توجه کتاب، بازگویی خاطرات روزهای آخر جنگ و در آستانه پذیرش قطعنامه است که در فضایی واقعی و به دور از شعار زدگی روایت می‌شود.
کتاب «جهنم تکریت» سال ۱۳۷۹ و در جایزه بیست سال ادبیات دفاع مقدس، در بخش خاطرات حائز رتبه اول شد و سال ۱۳۸۵ و بعد از ۱۰سال توسط حوزه هنری به چاپ دوم رسید.
شن های سرخ تکریت
این کتاب خاطرات خود‌نوشت عبدالامیر افشین‌پور یکی از آزادگان سرفراز جنگ تحمیلی است. که به شرح ماجراهای پیش آمده برایش در طی ده سال اسارت در اردوگاه های رمادیه، موصل و صلاح الدین پرداخته است. نویسنده در این کتاب سعی دارد تنها واقعیت و روال جاری در اردوگاه‌ها را با زبانی ساده و روان بیان روایت کند. اما یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های این کتاب که باعث شده تا مقدمات تبدیل آن به یک فیلم سینمایی جذاب و پرهیجان را فراهم کند، ابتکار قابل توجه این آزاده سرافراز در دوران اسارت است. افشین‌پور از جمله آزادگانی است که توانسته با زبان رمزی که از برادرش یاد گرفته بوده بسیاری از جنایات رژیم بعث در اردوگاه‌ها را برای برادرش که در آمریکا بوده برملا کند و از این طریق سازمان ملل را در جریان این فجایع قرار دهد. داستان این کتاب از نخستین روزهای جنگ در خرمشهر آغاز می‌شود و تا ده سال بعد که افشین‌پور از مرز خسروی به خاک وطن باز می‌گردد، پایان می‌گیرد.
مردی که خواب نمی دید
کتاب مردی که خواب نمی‌دید، خاطرات اسیر آزاد شده ایرانی اسدالله خالدی است که داود بختیاری دانشور آن را نگاشته است. خالدی که فارغ‌التحصیل رشته مهندسی کشاورزی از شهر گیس‌آلمان بود، پس از پیروزی انقلاب عازم جبهه‌های نبرد می‌شود و پس به اسارت دشمن در می‌آید.
این کتاب خاطرات زندگی پر مشقت و پررنج او را بازگو می‌کند. خاطراتی که انتشار آن‌ها به زمانی بعد از درگذشت خالدی موکول می‌شود تا او هیچ‌گاه کتاب خاطرات خود را نبیند.
یک وجب و چهار انگشت
«یک وجب و چهار انگشت» روایت آزادگی رزمنده‌ای است که داوطلبانه قدم به جبهه‌های دفاع از کشور گذاشته و به اسارت عراقی‌ها در آمده است. این کتاب حاوی خاطرات جانباز و آزاده دوران دفاع مقدس، عظیم حقی است که بیشتر حجم آن به خاطرات حقی از شکنجه‌ها و سختی‌های زمان اسارت در عراق اختصاص دارد.
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های کتاب «یک وجب و چهار انگشت» دوری از فضای قهرمان‌سازی و روایت صادقانه زشتی‌ها و زیبایی‌های دوران اسارت در کنار هم است؛ چنانچه همان‌طور که شرح رشادت‌ها و پایداری رزمندگان اسلام به تفصیل عنوان می‌شود از خیانت‌ها و آدم‌فروشی‌های برخی از اسرای ایرانی نیز سخن به میان می‌آید که این همه نشان از روایت حقیقت در قالب خاطره‌نگاری است و باعث جذاب شدن کتاب شده است.
البته با وجود بی‌تفاوت‌هایی که تاکنون نسبت به این آثار ارزشمند وجود داشته است ولی تلاش‌هایی هم در این زمینه صورت گرفته که برای نمونه باید به ایده تبدیل دو کتاب «پایی که جا ماند» و «آن بیست و سه نفر» اشاره کرد. علاوه براین آثار ارزشمند دیگری همچون «دائره المعارف اسارت» نوشته مسعود ده نمکی نیز در حوزه خاطرات اسرا و آزادگان هشت سال دفاع مقدس منتشر شده است که خارج از قالب داستان و رمان انتشار یافته اما در دل خود سوژه‌های نابی را گنجانده است که هرکدام قابلیت پرورش و تبدیل شدن به یک فیلمنامه سینمایی و یا سریال تلویزیونی و حتی فیلم مستند را دارد.