به گزارش سوره سینما [1]، مستند نسبت به فیلم داستانی مخاطب جدی‌تری را می‌طلبد و با کار‌های سرگرم‌کننده سینمای داستانی تفاوت دارد و گرچه آثاری در این قالب ساخته شده که جنبه تفریحی نیز داشته‌اند، اما در مجموع، مستند، سینمای جدی و سنگینی است. بر خلاف سینمای داستانی که در آن به طور نسبی نیروهای جوان جبهه فرهنگی انقلاب کارنامه قابل قبولی از خود ارائه نداده‌اند، سینمای مستند عرصه‌ای به شمار می‌رود که فیلمسازان انقلابی در آن ورود مؤثر‌تر و قابل‌قبول‌تری از خود نشان داده‌اند.
مستند در سینمای ایران چندسالی است که راه خود را پیدا کرده و جوانان علاقه‌مند و مستعد به فیلمسازی عرصه‌ای وسیع برای فعالیت پیدا کرده‌اند. سینمای انقلاب البته در این زمینه بیش از حوزه‌های دیگر ظرفیت‌های خود را بازشناخته و از خود تحرک نشان داده است. انقلاب اسلامی مشحون از مضامین و موضوعات بکری است که ورود هوشمندانه سینمای مستند به آن می‌تواند راهگشا محسوب شود. این موضوعات حالا دیگر تنها به محدوده مرزهای داخلی کشور محدود نمی‌شود و با تحرک نیروهای انقلابی به ویژه در منطقه غرب آسیا از ابعاد فرامرزی‌تری برخوردار شده است.
فیلم مستند و تحرک فیلمسازان انقلابی
همین هفته پیش، فیلم مستند پرونده ناتمام در حوزه هنری رونمایی شد. این مستند برای اولین بار سعی کرد به ماجرای ترور ناجوانمردانه شهیدان رجایی و باهنر در جریان انفجار دفتر نخست وزیری بپردازد؛ موضوعی که پس از ۳۵ سال از وقوع آن به دلیل ابعاد مشکوک و پیچیده این پرونده با وجود اهمیت بالای آن دستمایه هیچ فیلمسازی قرار نگرفته است، این درحالی است که به عنوان نمونه سینمای امریکا درباره ترور جان اف کندی فیلم‌های متعددی ساخته است و همچنان درباره این مسئله در این کشور فیلم ساخته می‌شود. اینکه طی این ۳۵ سال از انقلاب هیچ فیلمسازی اجازه ورود به این ماجرا را پیدا نکرده، هر دلیلی که داشته باشد نمی‌تواند کم‌کاری نهادهایی چون حوزه هنری یا دیگر نهادهایی که سالانه بودجه‌های فرهنگی را به خود اختصاص می‌دهند، توجیه کند، ولی خوشبختانه در سال‌های اخیر رویکردهای تازه‌ای دیده می‌شود که می‌تواند فصل مهمی در گرایش به تولید آثار مستند انقلابی تعبیر شود.
به فاصله‌ای کوتاه از رونمایی مستند «پرونده ناتمام»، مستندی رونمایی شد که بخش مهم و پرچالشی از تاریخ معاصر ایران را مورد بررسی قرار داده بود. «آقای نخست‌وزیر» عنوان مستندی است که در آن به ماجرای کودتای ۲۸ مرداد و عملکرد مصدق در این برهه از تاریخ به عنوان نخست وزیر می‌پردازد. جالب است که آثار کم تعدادی که تا به حال درباره این نقطه عطف تاریخ ایران ساخته شده اغلب توسط غیرخودی‌ها و مراکزی چون خبرگزاری بی‌بی‌سی ساخته شده و حتی آن مستندهایی هم که در داخل ایران و توسط نیروهای داخلی تولید شده، بیشتر روایتی را ارائه داده که مبتنی بر دیدگاه نهضت آزادی بوده است و به کلی یکسونگرانه انجام شده است. می‌گویند اگر تاریخ یک ملت را خود آن ملت ننویسند، دیگران آنگونه که دوست دارند تاریخ آن ملت را خواهند نوشت و سینمای مستند سهم زیادی در بازنمایی تاریخی مسائل مختلف یک ملت دارد و در ایجاد چارچوب‌های ذهنی یک ملت از تأثیر غیرقابل انکاری برخوردار است. آقای نخست‌وزیر با بازخوردهای مثبتی از سوی کارشناسان مواجه شد. محمد تقی فهیم، منتقد سینما از آقای نخست وزیر به عنوان مستندی یاد کرد که می‌تواند در زمره آثار بلندی قرار بگیرد که قابلیت نمایش عمومی دارند. این مستند در واقع نشان داد که می‌توان شخصیت‌های بزرگ و کسانی را هم که در هاله‌ای از تقدس قرار گرفته‌اند، مورد بررسی قرار داد.
یکی از آثار تولید موفق مرکز مستند حوزه هنری فیلم تحسین شده ۱۵۷ A است که توانست در جشنواره فیلم فجر نگاه‌ها را به خود خیره کند و دو جایزه اصلی این جشنواره را به خود اختصاص دهد؛ فیلمی که به طور غیرمستقیم به مسئله جنایات داعش در منطقه کردستان عراق می‌پردازد و با نزدیک شدن به زندگی سه دختر نوجوان که در حال زندگی در اردوگاه پناهندگان جنگی هستند و در جریان حمله گروهک نظامی داعش مورد صدمات روحی و جسمی فراوان قرار گرفته‌اند، نگاهی انسانی و عاطفی ارائه می‌دهد. A157 در هر اکران خود به طور متوسط بالای ۳۰۰ نفر مخاطب داشته است و این تعداد بیننده برای یک مستند رقم مطلوبی به شمار می‌آید.
نکته جالبی که درباره مستندهای تولیدی موفق چند سال اخیر به چشم می‌آید، قابلیت آنها در جذب مخاطب است. برای مثال مستندهای «روزهای خرداد» راجع به فتنه و «رمز و راز ملکه» تولید مرکز مستند سوره توانست دامنه بیشتری از مخاطبان را دربر بگیرد و بیشتر از مستندهای دیگر دیده شود و البته در اکران دانشجویی «خاطرات خانه متروک» توجه زیادی را به خود جلب کرد و همچنان تقاضا برای دیدن آن زیاد است.
«رمز و راز ملکه» عنوان مستندی است که به شکلی جذاب ابعاد و زوایای تأثیرگذاری خاندان سلطنتی بریتانیا در چند قرن اخیر را مورد واکاوی قرار می‌دهد و با ریتمی نسبتاً تند اطلاعاتی کم‌نظیر را به مخاطب ارائه می‌دهد؛ موضوعی که پا را از مرزهای منطقه‌ای فراتر گذاشته است و با رویکردی فرامنطقه‌ای یک پدیده را مورد نقادی قرار می‌دهد. خاطرات خانه متروک نیز عنوان مستندی است که به بهانه یکصدمین سالگرد جنگ اول جهانی تولید شده و مورد توجه زیادی قرار گرفت.
«میراث آلبرتا»ی یک و دو نیز عنوان مستندهایی است که توانست با موضوع مهاجرت نخبگان به غرب، توجهات زیادی را به خود جلب کند. حسین شمقدری این مستندها را با شیوه‌ای جذاب و نو ساخت و جزو پربیننده‌ترین مستندهای سال‌های اخیر محسوب می‌شود. این فیلم در سی امین جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمد. هشت ماه قبل از انتشار این مستند در اینترنت، قسمت کوچکی از آن در فضای اینترنت منتشر شد، محتوای این فیلم ۱۴ دقیقه‌ای مشخصاً به مشکل «فرار مغزها» و دلایل خروج نخبگان از ایران اختصاص داشت؛ موضوعی که با توجه به گزینش هدفمند قسمت‌های خاص فیلم، برای همه ایرانیان – چه در داخل و چه در خارج- جذاب و آشنا بود. این فیلم به فرار مغزها به بهانه ادامه تحصیل در امریکا و کانادا اشاره دارد، به این معنا که اغلب دانشجویانی که رتبه بالای ۲۰۰ دارند و اغلب در رشته‌های فنی و ریاضی دانشگاه شریف تحصیل می‌کنند، برای ادامه تحصیل به خارج از کشور کوچ می‌کنند و بسیاری از این مهاجران تحصیلکرده دیگر تمایلی به برگشت ندارند. این مستندساز جوان سال گذشته نیز مستندی با عنوان «سی‌و‌سه سال سکوت» را ساخت که ماجرای مهاجرت و پناهندگی یک رزمنده دفاع مقدس در آلمان را روایت می‌کند؛ مستندی پرتره که جذابیت کاراکتر مورد نظر در آن به غنای آن افزوده است.
همین حالا فیلم‌های مستند بسیاری که موضوع مقاومت در منطقه را محور خود قرار داده‌اند، نامزد حضور در جشنواره چهاردهم فیلم مقاومت هستند که قرار است در مهر ماه برگزار شود. سرعت تحولات در منطقه به قدری زیاد است که به طور طبیعی بخش اعظمی از حوادث و اتفاقات مهمی که در دل مقاومت مردمی در منطقه قرار دارد و ظرفیت بازنمایی در سینما را پیدا می‌کند، از این قابلیت دور می‌ماند، اما با این حال نسبت آثار ساخته شده در دو سال اخیر به ویژه درباره مسئله‌ای چون داعش آمار قابل قبولی را نشان می‌دهد. ۱۴ فیلم آماده حضور در این جشنواره هستند. درخشش مستندسازان جوانی که با رجوع به مضامین انقلابی در این عرصه فعالیت کرده‌اند و عملکرد آنها با موفقیت همراه است، نوید آینده پرباری را می‌دهد؛ آینده‌ای که می‌توان به مدد نسل تازه‌نفس فیلمساز، تحرکی جدی به هنر انقلاب اسلامی بدهد.