سوره سینما [1] – یزدان عشیری [2] : شکی نیست که جشنواره فیلم فجر بزرگ ترین رویداد سینمایی کشور است. اتفاقی که از آن به نقطه «تحویل سال سینمایی» توصیف می کنند. قدمت برگزاری و شعاع اجتماعی آن و اثراتش بر فضای جامعه و بر روی طیف های مختلف اجتماعی بالقوه، این ظرفیت را دارد که این جشنواره در قامتی فراتر از یک جشنواره سینمایی به حساب آید و عملا، یک رویداد فرهنگی و اجتماعی تلقی گردد. رویدادی که به دلایل گوناگون دارای کارکردهای گسترده ایی بر همه بخش های فرهنگی جامعه و حتی، فراتر از آن است. فرصتی است که اگر حواسمان نباشد به تهدید تبدیل می شود.
یک- تردیدی نیست که این رویداد یک اتفاق منحصر بفرد در میان جشنواره ها و اساسا، فعالیت های فرهنگی و سینمایی کشور است و برخوردار از اهمیت و مزیت های بی شماری برای سینما. این جشنواره برغم فراز و نشیب های بسیار زیاد در دولت های مختلف همواره، برای اهالی سینما و رسانه های سینمایی یک نقطه ثقل توجه بوده و هست. بپذیریم یا نه، چراغ راه سینما محسوب می شود و همچنان، این جایگاه ممتاز حفظ شده است.
دو- جشنواره فجر مهم ترین و وسیع ترین گردهمایی و اجتماع سینماگران و صله رحم خانواده بزرگ سینمای ایران است. این یک واقعیت مسلم است و با اینکه یک جشنواره دولتی است اما از وجاهت عمومی متفاوتی برخوردار است و همه سینماگران مشتاقند در آن حضور پیدا کنند و با ارائه آثارشان سهمی از سیمرغ ها داشته باشند. نکته قابل توجه اینکه شاید بلااستثنا، همه سینماگران شاخص سینمای ایران حتی، تعدادی از آن ها که سال هاست کار نمی کنند و فیلمی نساخته اند سیمرغ “مزرعه فجر” را حتما، به یادگار در خانه هایشان دارند. نکته قابل توجه دیگر، حتی زمانی نه چندان دور و تا این اواخر، که بهانه هایی سیاسی یا صنفی باعث شکاف و اختلاف در خانواده سینما گردیده بود باز همگان، زیر چتر فجر کنار هم قرار می گرفتند. از این رو، جشنواره فجر، نمادی از معرفت و همدلی درونی خانواده سینماست با همه اخم ها و دهن کجی های بعضی ها به یکدیگر.
سه- این جشنواره، آئینه تمام نمای تولیدات، ظرفیت و وضعیت سالانه سینمای ماست و برای فعالان این عرصه بزرگ ترین ویترین و مراسم رونمایی از ره آوردهای یکساله شان است. برای اینکه سطح، جایگاه، مسیر و روند حرکت سینمای ایران را بشناسیم کافی است جشنواره را دیده باشیم. البته، ممکن است چند اثری به خاطر اعمال سلایق هیات های انتخاب در این پکیج قرار نگرفته باشند ولی با مرور فیلم های فجر می توان به تحلیل کلی از سینمای یکسال رسید.
چهار- جشنواره فجر یک فرصت مضاعف را برای نویسندگان و منتقدان سینمایی فراهم می آورد. قشری که با نگاه منصفانه و عادلانه شان قادرند افق حرکت تولیدات سینمایی را معرفی کنند و حفره ها، چالش ها، آسیب ها و برجستگی های سینمای ما را نشان دهند. اگر چه دیدن فیلم ها در طول سال میسر است اما دیدن فیلم ها در یک جا و در بازه زمانی ده روزه اتفاقی هیجان انگیز، یاشکوه و متفاوت است و این امکان را ایجاد می کند تا آثار با رویکردی تطبیقی و مقایسه ای مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرند.
پنج- در طول سال، ده ها جشنواره سینمایی به صورت پراکنده در تهران و شهرهای مختلف کشور برگزار می شود ولی تنها جشنواره ای که حضور و همراهی قاطبه سینمایی ها را دارد همین فجر است. کم پیش می آید در طول سال هنرمندان و فیلمسازان همدیگر را ببینند و هم نشینی داشته باشند. فجر، مناسب ترین و تنها فرصت موجود برای تجدید دیدارها، خاطرات، دوستی ها و حتی، دلجویی ها و رفع کدورت هاست. بهترین مکان برای ارزیابی آثار یکدیگر و دوستان و همکاران شان است. اجتماع عظیمی از اکثریت خانواده سینما که در سال فقط یکبار اتفاق می افتد.
شش- فجر، فارغ از هم نشینی فعالان سینمایی بهترین فضا و امکان است که سینماگران با سایر طیف های مرتبط بویژه، نمایندگان رسانه های گروهی و رابطین افکار جمعی کنار هم قرار بگیرند. در طول سال مناسبات فیمابین فعالان رسانه ای و سینمایی همیشه، متفرق و از راه دور بوده است ولی جشنواره این بستر را فراهم می سازد تا این دو قشر کنار هم و “فیس تو فیس” به تبادل نظر، ارائه آثار، نقد و نظر؛ و گفتگو و تحلیل بنشینند.
هفت- این جشنواره برای همه مدیران فرهنگی و متولیان سینمایی، هم در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و هم در بخش های مختلف دولتی و خصوصی، یک گرانیگاه به حساب می آید. نوعی حسابرسی سالانه و ارزیابی از تولیدات، جهت گیری ها و مسیر حرکت سینمای ایران. خروجی ریل گذاری ها و سیاستگذاری های سالانه به حسب ضرورت ها و مقتضیات فرهنگی- اجتماعی در این اتفاق رونمایی و معرفی می شوند و متولیان می توانند آسیب شناسی و ظرفیت شناسی سینما؛ و خطا یا درستی هدف گذاری ها و سیاست هایشان را در آثار ارائه شده ببینند. ضمن اینکه فضای لازم برای ارزیابی همه مضامین و موضوعاتی که اهمیت راهبردی داشته ولی مورد غفلت قرار گرفته را نیز، ببینند. در این جشنواره است که می شود به ترسیم افق نیازها و ایده ال ها پرداخت.
هشت- جشنواره فجر نوعی آموزشگاه سینمایی و یک کارگاه عظیم آموزشی و پژوهشی قلمداد می شود. خارج از کلیشه ها و قالب های تعریف شده. گستره وسیع انتقال آموزش، تجربه و نوآوری. این آموزشگاه و فرصت پژوهش هم برای فعالان این عرصه است تا در بستر آگاهی بخش جشنواره به تازه ها ، یافته ها، معلومات و تجربه های جدید برسند. همچنین، یک فرصت پژوهشی بی بدیل است برای همه پژوهشگران و محققین تا در آئینه فیلم های یکساله نگاهی بیندازند به وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعه. جشنواره، به عبارتی، نوعی جامعه شناسی تصویری برای علاقمندان، مسئولان فرهنگی و متولیان اجتماعی است.
نه- یادمان نرود که جشنواره فیلم فجر در ایام دهه مبارک فجر برگزار می شود. معمولا در سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و برای بازتاب فضای جامعه ایران نمایندگان رسانه های محتلف از کشورهای دیگر هم حضور پیدا می کنند. مضافا، اینکه بسیاری از این رسانه ها دارای نمایندگی هایی در تهران هستند از این رو، برگزاری جشنواره در دهه فجر در کنار ده ها همایش و برنامه به دلیل اهمیت سینما، برد رسانه ای این اتفاق و برجستگی جشنواره فیلم فجر در میان سایر جشن ها، جشنواره ها، همایش ها و سمینارها باعث می شود تا این رویداد بیشتر به چشم آید. اگر چه تفکیک بخش بین الملل جشنواره از این ظرفیت بزرگ -که جای تامل و تحلیل جداگانه دارد- قدری از این ظرفیت کاسته است ولی با این حال با قدری تدابیر و تعامل با رسانه های خارجی می توان بازتاب ها و بازخوردهای مثبت زیادی گرفت تا گوشه های از زیبایی، ظرفیت و پیام سینمای ایران در عرصه بین الملل هم انعکاس یابد.
ده- سینما، هنر صنعتی گران و پرهزینه است. اهمیت حضور محصولات سینمایی در سبد مصرف فرهنگی و استفاده خانواده ها بر کسی پوشیده نیست. واقعیت این است که برغم همه ظواهر، رونق گیشه و فروش فیلم ها در سالن های سینمایی، محصولات سینمایی همچنان، برای دایره کوچکی از مخاطبان خریدار دارد و هنوز، سینمارفتن برای بسیاری مسئله نشده و تفریح مورد نیازی نیست. البته این موضوع دلایل اقتصادی و اجتماعی دیگری هم دارد ولی نباید خودمان را گول بزنیم. فروش ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیاردی درست است که نسبت به عدد ۴۰ ، ۶۰، خیلی بزرگ تر و بالاتر است ولی واقع بینانه اش این است که سینما هنوز مهجور است و خانواده ها با سینما قهر هستند. از این رو، شک نکنید که جشنواره فجر به دلیل جایگاه، فضای پرهیجان پیرامونی، امکان تماشای فیلم ها با حضور بازیگران و سوپراستارها، فضاسازی گسترده رسانه ها و حمایت های نسبی رسانه ملی بیشترین کارکرد و تاثیر را در بردن مسئله سینما به درون جامعه، متن طیف های اجتماعی و درون خانواده ها دارد. بستر بسیار خوبی را محمد حیدری دبیرجشنواره در دوره گذشته ایجاد کرد و با تعریف “کاخ مردمی جشنواره” فرصت تماشای فیلم ها را برای مردم و هنرمندان توامان و در کنار هم فراهم ساخت. اقدامی سنجیده و ارزشمندی که با قدری تعمق می توان عنوان کرد: همین فضاسازی و انرژی ایجاد شده در روند فروش سالانه فیلم ها در طول سال بی تاثیر نبوده است. پس می توان با بهره گیری از همه پتانسیل های لازم در فجر این زمینه را تقویت و گسترده تر کرد.
یازده- جشنواره فجر مسیر و روند استعلایی را طی می کند. وجود قدری ناهماهنگی و کاستی در سمفونی عظیمی مثل فجر طبیعی است. ظرفیت و زمان محدود فجر هم به طور طبیعی این امکان را به دبیر جشنواره نمی دهد تا قادر باشد همه موجودی و تولیدات یکساله سینمای ایران را اکران کند. بزرگ ترین سالن ها و سینماها هم اگر در اختیار دبیر می بود باز هم این امکان وجود نداشت تا همه آثار در شرایط عادلانه به نمایش در آیند. پس، وسعت نظر و سعه صدر همه سینماگران را می طلبد تا با تعامل به این جشنواره کمک کنند. حتی، اگر احساس کنند در جایی حقی از آن ها نادیده گرفته شده و یا هیات انتخاب ارزش های فیلمشان را ندیده اند. مهم این است کمک کنیم تا این چراغ روشن و فروزان بماند تا همگان، خانواده سینما، روابط و مناسبات زیبای شان را ببینند.
دوازده- سینمای ایران به دلائل مختلف – اختلاف دیدگاه و نگاه ها، رفتارهای های صنفی، تفاوت های سلیقه ای و فکری و گرایشات سیاسی در طی سال های گذشته – از دور تا نزدیک- بعضا با کدورت ها و تنش های همراه بوده است. ولی باور کنیم و بپذیریم که این گونه اختلافات و تفاوت ها در همه جا هست. طبیعی است در درون خانواده سینما هم شاهد این اختلاف ها باشیم ولی اجازه ندهیم تا در ویترین فجر مسائل «درون خانوادگی» به بیرون درز کند. جشنواره فجر نوری می افکند بر کلیت سینما تا همه چی یکباره دیده شود. مراقب باشیم تا دیگران و افراد خارج از این خانواده به مسائل درونی خانواده پی نبرند و سینمای ایران که در عرصه بین الملل به سینمای انسانی، سینمای شاعرانه، سینمای مهر، دوستی و مهربانی شهره است در سایه وفاق، دوستی و همدلی بر قلب ها و جامعه بنشیند و ابرهای کدورت بر این زیبابی و مهربانی سایه نیندازد.
سیزده- جشنواره فیلم فجر به دلایلی که گفتم یک فرصت است برای سینمای ایران. قدر بدانیم و این فرصت را به تهدید تبدیل نکنیم. با همراهی، همدلی، تحمل نقد، گذشت، دوستی، نزدیک ساختن نسبتش با گفتمان فرهنگی انقلاب، کمک به جشنواره و کارگروه های اجرایی آن این امکان فراهم می شود.