سوره سینما [1] – محمدعلی حیدری [2] : جشنواره بین‌المللی فیلم فجر یکی از مهم‌ترین رویداد‌های فرهنگی ایران است که به صورت سالانه و هر سال در نیمه بهمن‌ماه برگزار میشود؛ جشنوارهای که از سال ۱۳۶۱ و به یاد بهمن ماه ۱۳۵۷ (سالروز پیروزی انقلاب اسلامی) به صورت مستمر برگزار شده است.
در این گزارش نگاهی خواهیم داشت به مرور برگزاری دوره اول تا پنجم از این جشنواره.
* نگاهی به دوره نخست جشنواره فیلم فجر
تنها چهار سال از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد و کشور با بحران جنگ روبرو است. با این حال ایران در یک وضعیت ثبات سیاسی و دفاعی به سر میبرد و از ترورهای اواخر دهه ۵۰ خبری نیست. عملیات تاثیرگزار والفجر مقدماتی، در حین برگزاری جشنواره فجر شکل می‌گیرد.
اولین دوره جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۶۱ برگزار میشود. سینمای ایران در این سال با بحران کمبود فیلم روبروست. ورود فیلمهای خارجی که با اقبال مخاطبان مواجه میشود باعث ناکام ماندن فیلمهای ایرانی است. از این رو حجت الاسلام اردستانی، در تیرماه ۱۳۶۱ پیشنهاد میکند که واردات فیلمهای خارجی ممنوع شده و سینماها به طور موقت تعطیل شوند. بعدا پیشنهاد جلوگیری از ورود فیلمهای خارجی توسط مدیرعامل بنیاد سینمای فارابی مورد بررسی قرار گرفته و با همت ایشان انجام میشود. در مردادماه، عبدالمجید معادیخواه به دلیل جنجال‌هایی که بر سر نمایش فیلم برزخی‌ها ساخته ایرج قادری و بازی ناصر ملک‌مطیعی و محمدعلی فردین شکل گرفته است از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استعفا می‌دهد. در آذرماه، سیدمحمد خاتمی به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی منصوب میشود، همچنین کمال حاج سید جوادی معاونت امور سینمایی را عهده دار است.
[3]
نخستین جشنواره فیلم فجر:
زمان برگزاری: ۱۲ – ۲۲ بهمن ۱۳۶۱
دبیر جشنواره: حسین وخشوری (مدیرکل تحقیقات و روابط سینمایی وزارت ارشاد اسلامی)
کمیته انتخاب بخش آماتور:
سیدحسین حقگو، اکبر حر، جواد شمقدری، محمود نظرعلیان، حمید رستگارپناه، محمدمهدی حیدریان و مسعود ترقیجاه
هیأت داوران بخش آماتور:
محمد اعتصامی، رضا انصاریان، سیفاله داد، حمید دهقانپور، ناصر عبدالهینگار و محمود نظرعلیان
این جشنواره به همت اشخاصی همچون جمال امید و بهرام ریپور برگزار میشود.
آئین افتتاحیه نخستین جشنواره فیلم فجر که همزمان با برگزاری نخستین جشنواره سراسری تئاتر فجر است، در تالار وحدت برگزار میشود. سید محمد خاتمی، پیام نخست وزیر را قرائت میکند.
در بخش مسابقه، ۲۳ فیلم به نمایش درمی‌آیند. که از فیلمهای شاخص آن میتوان به خط قرمز (مسعود کیمیایی)، حاجی واشنگتن (علی حاتمی)، مرگ یزدگرد (بهرام بیضایی)، اشباح (رضا میرلوحی) و سفیر (فریبرز صالح) اشاره کرد. نکته حائز اهمیت در این فیلمها، توقیف چهار فیلم اشباح، حاجی واشنگتن، مرگ یزدگرد و خط قرمز است که جز حاجی واشنگتن که در سال ۱۳۷۷ به نمایش عمومی درمی‌آید، مابقی رنگ اکران عمومی را به خود نمی‌بینند. علی معلم روایت میکند:
«دلیل اکران آن ۳ فیلم مسئله حجاب در آنهاست زیرا در زمان ساخت فیلمسازان نمیدانستند تکلیف این موضوع چیست بعدتر با تصویب قانون حجاب دیگر نمایش آنها امکانپذیر نبود».[۱] [4]
در تاریخ ۷ آذر ۱۳۹۴ فیلم (خط قرمز) در هفته مرور آثار مسعود کیمیایی در خانه هنرمندان با حضور عوامل و جمعی از علاقمندان به نمایش درمی‌آید.
در بخش فیلم کوتاه نیز ۱۷ عنوان فیلم ایرانی و خارجی در جشنواره حضور دارند که از نکات جالب توجه این بخش حضور کیانوش عیاری با فیلم مقابله است.
بخش آماتور به دو شاخه ۸ میلیمتری با ۱۱۸ عنوان، و ۱۶ میلیمتری با ۶۳ عنوان تقسیم میشود. به لیست فیلمها که مراجعه کنیم نکات جالبی را درمییابیم:
فیلمسازانی همچون عباس کیارستمی، سعید حاجیمیری، محمدرضا مقدسیان، جواد شمقدری و اصغر بیچاره در این بخش حضور دارند.
از نکات قابل توجه حضور محمود نظرعلیان در هیئت انتخاب و هیئت داوران است که خود با ۵ فیلم در بخش مسابقه فیلم آماتور نیز حضور دارد.
از این بخش به علت همزمانی با جشنواره تئاتر فجر و برنامههای متعدد تلویزیون استقبال نمی‌شود.
بخشهای جنبی یکی از بخشهای جالب دوره اول از جشنواره فجر است که شامل فیلمهایی از این دست میشود:
- چشمانداز سینمای کوبا
- سینمای ایتالیا از نئورالیسم تا امروز
- سرخپوستان و سیاهپوستان در سینما
- سینمای کودک و نوجوان؛ فیلمهای بلند و کوتاه
- سینمای ایران پس از انقلاب اسلامی؛ فیلمهای بلند و کوتاه
نمایشهای ویژه: در این بخش فیلمهای بلند و کوتاه سینمای جهان به نمایش درمی‌آید.
از نکات قابل توجه در بخشهای جشنواره میتوان به نمایش فیلمهایی از روبرتو روسلینی، ویتوریو دسیکا، فرانچسکو رزی، مارتین ریت، رابرت آلدریچ و… اشاره کرد. (در دوره‌های آتی)حضور فیلمهای مطرح تاریخ سینمای جهان در جشنواره، می‌تواند دستاورد تلاش‌های بنیاد سینمای فارابی در راستای آشنایی مردم با این فیلمها باشد که با موفقیت روبرو بوده است.
در بخش سینمای پس از انقلاب نیز فیلمسازانی همچون امیر قویدل، حبیب کاوش، کیومرث پوراحمد، محمدعلی سجادی، جمال شورجه، محمدعلی نجفی و… حضور دارند.
در اولین دوره فقط به فیلمهای سینمای آماتور جایزه اهدا میشود و فیلمهای سینمای حرفهای به دلیل اینکه هنوز جشنواره، ساز و کار و سلیقه مخصوص به خود را در سینمای بعد از انقلاب و در زمان جنگ نتوانسته پیدا کند، غیررقابتی برگزار میشود.
همچنین نمایش فیلم عملیات مروارید باربد طاهری که در آخرین لحظات به جشنواره اضافه شد واکنشهای مختلفی را در بر داشت.
۱۸۰ هزار نفر از برنامههای مختلف جشنواره اول دیدن کردند. فیلمها در سینماهای آزادی، فرهنگ، عصر جدید ۱ و ۲، کانون فیلم تهران، شهر قصه و قیام به نمایش درآمدند و موزه هنرهای معاصرو تئاتر شهر محل نمایش فیلمهای ۸ و ۱۶ میلیمتری هستند.
* نگاهی به دومین دوره جشنواره فیلم فجر
در خرداد ۱۳۶۲، پس از روی کار آمدن فخرالدین انوار به مقام معاونت سینمایی، یک گروه مشاوره متشکل از سیدمحمد بهشتی، محمد مهدی دادگو و محمد آقاجانی که از برنامه‌ریزان صدا و سیما بودند و مهدی مسعودشاهی که مدیر کل اداره نظارت و نمایش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود ـ به عنوان نماینده ـ تشکیل شد. وظیفه این گروه رسیدگی به مقوله حساس سینما بود. سینماها نخستین اماکنی بودند که در جریان انقلاب تعطیل شده و تا سال ۶۲ تعداد سینماهایی که راه‌اندازی شدند و فیلمهایی که ساخته شد انگشت‌شمار بود. طی نشست‌های متعددی این گروه به بازشناسی موقعیت، آسیب‌ها و چشمانداز سینمای ایران پرداختند و به این نتیجه رسیدند که نهاد جداگانه‌ای باید به این مقوله رسیدگی کند. از سوی دیگر در سال ۱۳۵۶ باشگاه فارابی با هدف گسترش فرهنگ سینمایی از طریق کلوب‌های نمایش فیلم تأسیس شده بود و اساسنامه مدونی نیز داشت که در آن مقطع زمانی می‌توانست مشکل قانونی و سازمانی این گروه را حل کند تنها باشگاه به بنیاد تغییر نام داد و پس از انجام مراحل قانونی، مسئولیت‌ها تقسیم شد. محمد بهشتی مدیر عامل، محمدمهدی دادگو مدیر تولید و مسئول اجرایی و محمد آقاجانی قائم‌‌مقام مدیر عامل، محل تشکیل گروه هم اتاق کوچکی در باغ فردوس بود. در اساسنامه بنیاد سینمایی فارابی این مؤسسه چنین معرفی شده است: «بنیاد سینمایی فارابی سازمانی است غیردولتی و غیرانتفاعی که تحت نظارت وزارت ارشاد اسلامی به عنوان یکی از بازوهای اجرایی سیاست‌ها و جهت‌گیری‌های فرهنگی، هنری امور سینمایی کشور اداره میشود.»
[5]
دومین جشنواره فیلم فجر:
زمان برگزاری: ۱۲ – ۲۲ بهمن ۱۳۶۲
دبیر جشنواره: کارها به صورت گروهی انجام شدهاست.
هیأت داوران:
بخش حرفهای: سیدمحمد بهشتی، مهدی حجت، اکبر عالمی، منوچهر عسگرینسب، مهدی کلهر، محمدعلی نجفی، سینا واحد.
بخش آماتور: مرتضی پوراظهری، مجید جوانمرد، حمید دهقانپور، حجت اله سیفی.
این دوره به صورت شورایی مرکب از نمایندگان وزارت ارشاد اسلامی و بخش فرهنگی بنیاد مستضعفان برگزار شده و سخنگویی (ابوالحسن علوی طباطبایی) برای جوابگویی رسمی انتخاب گردیده است. به دلیل توجه به سینمای ایران جشنواره به صورت داخلی برگزار میشود و در راستای این سیاست خبری از فیلمهای خارجی در جشنواره نیست.
فخرالدین انوار در افتتاحیه جشنواره، سیاستهای جدید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را در حمایت از سینمای ایران اعلام میکند:
- لغو حاکمیت دلالان فیلمهای خارجی
- حذف کوپون ورود فیلم
- تشکیل کمیسیون فیلم
- کاهش عوارض شهرداری
- افزایش بهای بلیط سینما
در بخش مسابقه (حرفهای) ۲۴ فیلم بلند و ۱۷ فیلم کوتاه به نمایش درمی‌آیند. از فیلمهای بلند شاخص این دوره استعاذه، توبه نصوح، دو چشم بیسو (محسن مخملباف)، هیولای درون (خسرو سینایی)، رهایی (رسول صدرعاملی)، شیلات (رضا میرلوحی)، دیار عاشقان (حسن کاربخش)، جایزه و خانه عنکبوت (علیرضا داودنژاد) و فیلمهای باران (کیومرث پوراحمد)، همسرایان (عباس کیارستمی)، وارث (جواد شمقدری) و یک قطره خون، یک قطره نفت (فرشید مثقالی) در بخش فیلم کوتاه به نمایش درآمدند.
در بخش آماتوری نیز ۲۹ عنوان فیلم به نمایش گذاشته می‌شوند. مسئولیت بخش آماتور که شامل فیلمهای سوپر ۸ میلیمتری است را حجت اله سیفی بر عهده دارد. فیلمهای این بخش طی چهار روز در موزه هنرهای معاصر به نمایش درمی‌آیند.
همچنین بخش سینمای ایران بعد از انقلاب اسلامی در دوره دوم به جشنواره اضافه میشود که متشکل از ۳۷ فیلم بلند و ۲۴ فیلم کوتاه بوده است. گویا هدف از اضافه شدن این بخش جداسازی فیلمهای باقیمانده از رژیم گذشته از فیلمهایی بودند که در اوایل انقلاب ساخته شدهاند. جایزهای برای این بخش در نظر گرفته نمی‌شود. نکته جالب در این بخش نمایش دو فیلم مرز (جمشید حیدری) و جانبازان (ناصر محمدی) است، که از اولین فیلمهای مضمون جنگ میباشد.
سینمای دفاع مقدس هنوز جایگاهی در جشنواره پیدا نکرده است.
در این دوره کم‌کم فیلمسازان بعد از انقلاب شناخته می‌شوند. از جمله این کارگردانان میتوان از محسن مخملباف، رسول صدرعاملی، محمدعلی سجادی و محمدرضا اعلامی نام برد.
مسعود اسداللهی کارگردان فیلم همسفر با بازی بهروز وثوقی و گوگوش بعد از انقلاب فیلمی درباره نقد ساواک (قرنطینه) –می‌سازد.
طبق بررسیهای صورت گرفته تعداد ۴۸ هزار و ۷۴۱ تماشاگر از برنامههای مختلف جشنواره در ۵ سالن سینما آزادی، بهمن، کانون فیلم تهران، موزه هنرهای معاصر/ فرهنگ (برای میهمانان خارجی و برخی میهمانان داخلی تدارک دیده شده بود) دیدن می‌کنند. آئین اختتامیه در سینمای آزادی برگزار شده و در پایان دو فیلم همسرایان و دیار عاشقان به نمایش درمی‌آیند.
همچنین قرار بود در طول برپایی جشنواره سمیناری درباره مسائل و مشکلات سینمای ایران با حضور مسئولان و دستاندکاران برگزار شود که به دلیل اعلام نشدهای لغو میشود.
ه- ۱) جوایز بخش مسابقه حرفهای فیلمهای بلند:
- لوح زرین بهترین فیلم: اهدا نشد
- لوح زرین بهترین کارگردانی: خسرو سینایی (هیولای درون)
- لوح زرین بازیگر نقش اول مرد: حسین پرورش (نقطه ضعف)
- لوح زرین بازیگر نقش اول زن: اهدا نشد
- لوح زرین بازیگر نقش دوم مرد: پرویز پرستویی (دیار عاشقان)
- لوح زرین نقش دوم زن: اهدا نشد
- لوح زرین بهترین فیلمنامه: علیرضا داودنژاد و ابراهیم مکی (جایزه)
- لوح زرین بهترین فیلمبرداری: اسماعیل امامی (هیولای درون)
- لوح زرین بهترین تدوین: حسین زندباف (مرگ سفید)
- لوح زرین بهترین موسیقی: عباس دبیردانش (چشم تنگ دنیادار)
- لوح زرین بهترین فیلم کوتاه: همسرایان (عباس کیارستمی)
- جایزه ویژه هیئت داوران: دیار عاشقان (حسن کاربخش)
هیأت داوران همچنین از فیلمهای کوتاه «تصویر شکسته» ساخته مسعود جعفریجوزانی و فیلم «باران» اثر کیومرث پوراحمد تقدیر میکند.
در دوره دوم در بخشهای صدا، صحنه و لباس و جشنواره هیأت داوران نامزدی را اعلام نکردند.
از نکات قابل ذکر در این جشنواره آن است که علیرضا داودنژاد اولین فیلمساز باقی مانده قبل از انقلاب است که در جشنواره فجر برای فیلم (جایزه) شایسته دریافت جایزه میشود. هر چند به دلیل اینکه هنوز خط قرمزهای سینمای ایران به طور خاص مشخص نشده است، رنگ اکران را به خود نمی‌بیند.
در این جشنواره پرویز پرستویی با فیلم «دیار عاشقان» به سینمای ایران معرفی میشود.
فیلم «گفت به زیر سلطه من درآیید»، ساخته داریوش ارجمند با اعتراض تماشاچیان روبرو شد. همچنین قطع پیاپی برق در سالن سینما و لو رفتن اسامی برندگان قبل از مراسم پایانی، از حواشی جشنواره دوم فجر به حساب می‌آید.
* نگاهی به سومین دوره جشنواره فیلم فجر
عملیات متوسط عاشورا در مهرماه سال ۶۳ صورت می‌گیرد و همچنین در حین برگزاری جشنواره فیلم فجر در بهمن ماه، بیانیه رئیس شورای امنیت، حاکی از ابراز نگرانی در زمینه حملات طرفین به مناطق مسکونی یکدیگر صادر میشود. وی از دولتهای ایران و عراق می‌خواهد که به تعهدات خود به دبیرکل، مبنی بر اجتناب از حمله به مناطق مسکونی یکدیگر پایبند بمانند. این بیانیه از طرف عراق به رسمیت شناخته نمی‌شود.
عملیات بدر و همچنین شهادت مهدی باکری از اتفاقات آن سال است. در اسفندماه ۶۳، عراق شهرهای همدان، کرمانشاه، تبریز، نهاوند، تویسرکان، قزوین، زنجان، تبریز، اراک، دزفول، ارومیه، اسلام‌آباد و گیلان غرب را بمباران میکند. همچنین علمیات تروریستی مجاهدین خلق از جمله بمبگذاری در محل برگزاری نماز جمعه تهران، باعث کشته و زخمی شدن تعدادی از مردم میشود.
[6]
سومین جشنواره فیلم فجر:
زمان برگزاری: ۱۲ – ۲۲ بهمن ۱۳۶۳
دبیر جشنواره: سید محمد بهشتی (مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی)
هیت داوران: مهدی حجت، محمد خزاعی، سیفاله داد، اکبر عالمی و محمدعلی نجفی
در این دوره در بخش مسابقه ۲۰ فیلم در شاخه بلند و ۱۹ فیلم در شاخهی کوتاه به رقابت می‌پردازند. از فیلمهای مهم در قسمت فیلمهای بلند میتوان به مترسک (حسن محمدزاده)، سناتور (مهدی صباغزاده)، کمال المک (علی حاتمی)، مردی که زیاد میدانست (یدالله صمدی)، تاتوره (کیومرث پوراحمد)، گلهای داودی (رسول صدرعاملی) اشاره کرد و در قسمت فیلمها کوتاه عناوینی چون: تربت و صراط (ابراهیم حاتمیکیا)، همشهری (عباس کیارستمی)، نگاه (ابراهیم فروزش) به چشم می‌خورند.
نکته جالب در این دو لیست حضور دو فیلم از دو منتقد سینمای ایران است. همه فرزندان من (زاون قوکاسیان) و در شاخه فیلمهای بلند و فیلم کوتاه زنگ درس، زنگ تفریح (ایرج کریمی).
فیلم صاعقه ساخته سیدضیاءالدین دری به علت اشکالات فنی از جشنواره خارج شده و در حالی‌که گفته شد (مدرسه آفاق) داریوش مهرجویی جایگزین میشود؛ فیلم (همه فرزندان من) به جای آن در بخش مسابقه قرار می‌گیرد. همچنین در این جشنواره شاهد ظهور دو فیلمساز با دو گرایش مختلف هستیم یکی ابراهیم حاتمیکیا فیلمساز محبوب جشنواره و دیگری کیومرث پوراحمد.
فیلم (صراط) حاتمیکیا دیپلم افتخار بهترین فیلم کوتاه را به همراه فیلم (با من حرف بزن) مسعود جعفریجوزانی دریافت میکند.
در این جشنواره بخشی با عنوان سینمای ایران و جشنوارههای جهانی برگزار میشود که فیلمهای بلند و کوتاه ایرانی شرکت داده شده در جشنوارههای مختلف خارجی در این بخش به نمایش داده می‌شوند. فیلمهایی همچون (جستجو) امیرنادری که در جشنواره کن در سال ۱۳۵۹ شرکت کرده است و همچنین فیلم کوتاه (قلم طراحان به جنگ امپریالیسم میرود) کیومرث درم‌بخش که در سال ۱۳۶۰ در جشنواره دمشق حضور دارد. وجود این بخش باعث میشود فیلمهایی که در کشاکش انقلاب از دیده شدن دور ماندهاند نمایش داده شوند. از جمله فیلم صامت و مهجور خانهی آقای حقدوست ساخته محمود سمیعی که در سال ۱۳۶۰ آماده نمایش شده است، اکران میشود.
د-۱) بخش غیرحرفهای (سینمای تجربی) به دبیری سعید حاجی میری ۱۶ -۲۲ بهمن در شیراز برگزار میشود و در بخشهای مختلف جوایزی به فیلمها اهدا میشود. از نکات جالب این بخش، تقدیر هیئت داوران از فرزاد موتمن برای فیلمبرداری مستند (نساجی سنتی) است.
در دوره سوم جشنواره برای اولین بار جایزه اول زن و همچنین جایزه بازیگری کودک اهدا میشود.
حمید تمجیدی در این جشنواره موفق به دریافت لوح زرین بهترین فیلم مستند میشود. در این دوره شاهد نمایش یک فیلم دو قسمتی هستیم. امیر قویدل دو فیلم براساس زندگی میرزا کوچکخان جنگلی با نامهای سردار جنگل و میرزا کوچکخان در بخش مسابقه برای نمایش و داوری دارد.
حدود ۱۱۰ هزار تماشاگر در ۵ سالن سینما صحرا، مرکزی، پیوند/ فرهنگ (برای میهمانان خارجی و داخلی تدارک دیده شده بود) از فیلمها دیدن می‌کنند. اختتامیه جشنواره در سینما صحرا برگزار شده و در پایان فیلمهای عمو ابراهیم و مترسک به نمایش درمی‌آیند.
د-۲) جوایز بخش مسابقه حرفهای فیلمهای بلند
- لوح زرین بهترین فیلم: مترسک (حسن محمدزاده)
- لوح زرین بهترین کارگردانی: یداله صمدی (مردی که زیاد میدانست)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش اول مرد: جمشید مشایخی (گلهای داودی و کمال الملک)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش اول زن: پروانه معصومی (گلهای داودی)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش دوم مرد: اهدا نشد ولی لوح زرین بازیگر خردسال به محمدرضا مرسلی (مترسک) اهدا شد.
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش دوم زن: جیران شریف (مترسک)
- لوح زرین بهترین فیلمنامه: جایزهای اهدا نشد ولی هیئت داوران از فیلمنامه فیلمهای کمال الملک به خاطر دیالوگها، مترسک به خاطر پرداخت عاطفی و مردی که زیاد میدانست به خاطر ایده تقدیر کردند.
- لوح زرین بهترین فیلمبرداری: اسماعیل امامی (هیولای درون)
- لوح زرین بهترین تدوین: عباس گنجوی (تاتوره و گلهای داودی)
- لوح زرین بهترین موسیقی: کامبیز روشنروان (گلهای داودی و دولهتو)
- لوح زرین بهترین فیلم کوتاه: آداب بهاری (علیاصغر آگهبنایی)
- لوح زرین بهترین فیلم مستند: هوردوق (حمید تمجیدی)
- لوح زرین بهترین فیلم آموزشی: نگاه (ابراهیم فروزش)
- لوح زرین بهترین فیلم داستانی: عمو ابراهیم (امراله احمدجو)
* نگاهی به چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر
در سال ۱۳۶۴ ایران همچنان به دفاع جانانه دربرابر عراق می‌پردازد. بیشترین حملات شیمیایی در این سال انجام میشود. در عملیات موفق والفجر ۸، شبه جزیره فاو توسط ارتش و سپاه ایران تصرف میشود.
این عملیات، بنا به گفته حسین علایی (از فرماندهان سپاه) موفق‌ترین عملیات جنگ ایران و عراق بوده است که طی آن دسترسی عراق از آبهای خلیج فارس قطع میشود.
در پشت جبهه ها اما انتخابات ریاست جمهوری برگزار شده و حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای برای این مسئولیت مجدداً از سوی مردم انتخاب میشود.
[7]
چهارمین جشنواره فیلم فجر:
زمان برگزاری: ۱۲ – ۲۲ بهمن ۱۳۶۴
دبیر جشنواره: سید محمد بهشتی (مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی)
هیت داوران:
مجید بهمنپور، کمال حاجسیدجوادی، فرید حاجکریمخان، محمد خزاعی، جلال رفیع، مهدی رفیعزاده و منوچهر محمدی
در این دوره در بخش مسابقه ۲۲ فیلم در شاخه بلند و ۲۴ فیلم در شاخهی کوتاه به رقابت می‌پردازند.
از فیلمهای مهم در قسمت فیلمهای بلند میتوان به آوار (سیروس الوند)، اتوبوس (یداله صمدی)، اولیها (عباس کیارستمی)، بایکوت (محسن مخلمباف)، پدربزرگ (مجید قاریزاده)، کفشهای میرزا نوروز (محمد متوسلانی)، تنوره دیو (کیانوش عیاری)، تشریفات (مهدی فخیمزاده)، جادههای سرد (مسعود جعفریجوزانی)، مادیان (علی ژکان)، بلمی به سوی ساحل (رسول ملاقلیپور)، خط پایان (محمدعلی طالبی)، بایکوت (محسن مخملباف) و سازدهنی و دونده (امیر نادری) اشاره کرد.
همچنین در قسمت فیلمهای کوتاه عناوینی چون: طوق سرخ (ابراهیم حاتمیکیا)، تار و پود (کیومرث پوراحمد و فرهاد صبا)، خودم، من خودم (ابراهیم فروزش)، میخ و پیچ (فرشید مثقالی) و… به چشم می‌خورد.
از نکات جالب توجه این جشنواره حضور دو فیلم از محسن مخملباف، یکی به عنوان کارگردان و دیگری به عنوان نویسنده در بخش خارج از مسابقه است. همچنین رسول ملاقلیپور با فیلم (بلمی به سوی ساحل) با موضوع دفاع مقدس در بخش خارج از مسابقه جشنواره حضور دارد.
میتوان گفت فیلم مادیان علی ژکان، تنها فیلم مهم جشنواره است که بازیگر اصلی آن زن بوده و این امر اهمیت این فیلم را در میان فیلمهای صرفاً مردانه نشان می‌دهد.
کیانوش عیاری بعد از مستند درخشان تازه نفسها، با اولین فیلم داستانی خود، جایی در جشنواره برای خود باز میکند. عباس کیارستمی نیز با اولین فیلم بلند داستانی بعد از انقلابش در جشنواره حضور دارد.
در این دوره بخش سینمای کودک و نوجوان به جشنواره اضافه شده است که خود به دو شاخه ۱. چشمانداز سالهای دور و ۲. سینمای دهه هشتاد تقسیم میشود. این تقسیمبندی نشان دهنده آن است که برگزارکنندگان در حال آزمون و خطا برای برگزاری جشنوارهای مستقل از جشنواره فجر، با عنوان جشنواره فیلم کودک و نوجوان هستند. از فیلمهای جالب توجه در این دو بخش میتوان به (سازدهنی) و (مسافر) اشاره کرد.
همچنین بخش چشمانداز سینما در آسیا در این دوره برگزار میشود که در آن فیلمهای مهمی چون (دونده) امیر نادری و (سانشوی مباشر) از گنجی میزوگوشی نمایش داده میشود. بخش مرور یک سال سینمای ایران، همانطور که از نامش پیداست وظیفه نمایش فیلمهای ساخته شده‌ی یک سال از سینمای ایران را دارد.
در بخش نمایشهای ویژه فیلمهایی از برادران تاویانی، فرانچسکو روسی، آندره وایدا و… نمایش داده می‌شوند.
نکته قابل توجه این دوره نادیده گرفته شدن فیلمهای مهم تاریخ سینمای ایران از جمله (یوزپلنگ) ساموئل خاچکیان، (دونده) و (سازدهنی) امیر نادری است. شاید دلیل این عدم توجه از سوی داوران، سابقه سازندگان این فیلمها در سینمای قبل از انقلاب بوده است.
ه- ۱) جوایز بخش مسابقه حرفهای فیلمهای بلند
اما در بخش اهدای جوایز، اتفاق عجیبی می‌افتد، هرکدام از شرکتهای مرتبط با جشنواره، خود فیلمی را به تنهایی به عنوان بهترین فیلم انتخاب می‌کنند:
- لوح زرین بهترین فیلم: اهدا نمی‌شود.
- جایزه ویژه هیئت داوران: آیت فیلم: اتوبوس، بنیاد سینمای فارابی: جادههای سرد، سازمان سینمای ایفا: خط پایان، سینمایی پیکر: پدربزرگ، کانون پرورش فکری کودک و نوجوان: اولیها، گروه کودک و نوجوان شبکه اول: بهار
- لوح زرین بهترین کارگردانی: کیانوش عیاری (تنوره دیو)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش اول مرد: هادی اسلامی (اتوبوس) با تقدیر از ایرج طهماسب (خط پایان)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش اول زن: اهدا نشد!
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش دوم مرد: اسماعیل محمدی (تنوره دیو)
- لوح زرین بازیگر خردسال به مهدی اسدی (تنوره دیو)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش دوم زن: مهری مهرنیا (تنوره دیو)
- لوح زرین بهترین فیلمنامه: مجید قاریزاده (پدربزرگ)
- لوح زرین بهترین فیلمبرداری: تورج منصوری (جادههای سرد) با تقدیر از داریوش عیاری (تنوره دیو)
- لوح زرین بهترین تدوین: حسین زندباف (اتوبوس)
- لوح زرین بهترین موسیقی: شریف لطفی (مادیان) و با تقدیر از بابک بیات (اتوبوس)
- لوح زرین بهترین فیلم کوتاه: تار و پود (کیومرث پوراحمد)، با تقدیر از دوران کودکی (خسرو معصومی)
- لوح زرین بهترین فیلم آموزشی: چرا و چطور؟ (فرشید مثقالی)
از نکات جالب توجه، اهدای دیپلم افتخار به محمود کلاری برای فیلم جادههای سرد است. همچنین با وجود حضور فیلم مادیان و بازی سوسن تسلیمی، جایزهای در این بخش به بازیگر زن اهدا نمی‌شود!
در این دوره بخش آماتور از بخش حرفهای جدا شده تا به صورت یک جشنواره مستقل به نام سینمای جوان برگزار شود.
از این دوره برای جشنواره آنونس ساخته میشود که ساخت آن را صمد تواضعی بر عهده دارد.
نمایش فیلمهایی چون مشت، آوار، عقابها و شهرموشها در بخش مرور یک سال سینمای ایران به دلیل اینکه پیش از جشنواره اکران شده بودند، باعث اعتراض مردم در سینما کریستال میشود.
در بیانیه هیئت داوران که توسط جلال رفیع خوانده میشود چند نکته ذکر میشود:
هیئت داوران از اینکه پیشکسوتان سینما، نتوانستند کارهای مطلوب ارائه دهند و نیز جایگاه بازیگر زن چنانکه شایسته است ارائه نشده و از اینکه فیلمهای کوتاه از لحاظ کیفی نسبت به سال گذشته دچار ضعف شدهاند، اظهار تأسف میکند.
۱۶۷هزار و ۲۹ تماشاگر در سینماهای آزادی، کریستال، بهمن، شهر قصه، عصر جدید و فرهنگ (مخصوص مسئولین) برنامههای جشنواره را تماشا می‌کنند. مراسم اختتامیه نیز همراه با سخنرانی نخست وزیر وقت در تالار وحدت برگزار میشود.
* نگاهی به پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر
سال ۱۳۶۵ با عملیات والفجر ۸ شروع میشود. عملیاتی که همه معادلات صدام را برهم می‌زند. در این عملیات فاو تسخیر میشود. همچنین عملیات کربلای ۱، ۴، ۵، ۶ در این سال انجام میشود.
در این سال ، اولیـن سـرشمـاری عمومی نفوس و مسکـن در نظام جمهوری اسلامی ایران به مرحله اجرا درمی‌آید که نتایج آن، اطلاعات و آمارهای لازم را برای انجام برنامه‌ریزی‌های توسعه اجتماعی ـ اقتصادی کشور فراهم می‌آورد. جمعیت ایران طبق سرشماری صورت گرفته ۴۹ میلیون و ۴۴۵ هزار و ۱۰ نفر بوده است.
[8]
پنجمین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر:
زمان برگزاری ۱۲-۲۲ بهمن ۱۳۶۵
دبیر جشنواره: سید محمد بهشتی (مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی)
هیئت انتخاب فیلم:
عبداله اسکندری، محمدمهدی حیدریان، علیرضا شجاعنوری، محمدباقر کریمیان.
هیئت داوران:
محمد خزاعی، منوچهر عسگری نسب، محمدباقر کریمیان، منوچهر محمدی و سید عطااله مهاجرانی.
هیئت انتخاب و داوری پوسترهای سینمایی:
سیدرضا شریف تهرانی، محسن شیخی، حمید ندیمی.
در دوره پنجم در بخش مسابقه ۲۳ فیلم بلند و ۲۰ فیلم کوتاه به رقابت می‌پردازند.
در این دوره ۲ نسل از فیلمسازان حضور دارند: داریوش مهرجویی، مسعود کیمیایی و ناصر تقوایی از نسل اول و کیومرث پوراحمد، کیانوش عیاری و ابراهیم حاتمیکیا نماینده نسل دوم. همچنین در این دوره تنوع موضوع و ساختار در فیلمها وجود دارد، از فیلم اقتباسی همچون (ناخدا خورشید) تا فیلم نئورئالیستی (خانه دوست کجاست؟) در جشنواره حضور دارند. از فیلمهای شاخص این دوره میتوان از اجاره نشینها (داریوش مهرجویی)، خانه دوست کجاست؟ (عباس کیارستمی)، ناخدا خورشید (ناصر تقوایی)، دستفروش (محسن مخملباف)، کلید (ابراهیم فروزش)، شبح کژدم (کیانوش عیاری)، پرواز در شب (رسول ملاقلیپور)، رابطه (پوران درخشنده)، بیبی چلچله (کیومرث پوراحمد) و شیر سنگی (مسعود جعفریجوزانی) نام برد.
سه اتفاق برای اولین بار در این جشنواره رخ می‌دهد: ۱. نام یک کارگردان زن در بین کارگردانان جشنواره وجود دارد. ۲. اعضای هیئت انتخاب رسماً اعلام می‌شوند. ۳. برای اولین بار اسامی نامزدها اعلام میشود.
ابراهیم حاتمیکیا با فیلم بلند هویت در بخش مسابقه حضور دارد.
از نکات جالب توجه قرار گرفتن فیلم دستفروش محسن مخملباف در بخش خارج از مسابقه است. دو بخش نمایشگاه پوسترهای سینمایی و منظر سینمای سه قاره (که نسخهی ارتقا یافتهی بخش چشمانداز سینما در آسیا بود) به جشنواره اضافه شده که در اولی بعد از اعلام فراخوان، ۱۵۷ پوستر ارسال و از میان آنها ۲۰ مورد جهت بخش مسابقه و ۲۰ مورد جهت نمایشگاه جنبی انتخاب میشود. هنرمندانی چون مرتضی ممیز و ابراهیم حقیقی در این بخش آثار خود را ارائه می‌کنند. همانند سال گذشته، مرور یک سال سینمای ایران و سینمای کودکان و نوجوانان نیز از بخشهای جشنواره پنجم است.
نکته عجیب، قرار گرفتن فیلم تیغ و ابریشم در بخش مرور یک سال سینمای ایران است، فیلمی که بخشهایی از آن به دلایل ممیزی از فیلم خارج میشود.
د- ۱) جوایز بخش مسابقه حرفهای فیلمهای بلند
- لوح زرین بهترین فیلم: پرواز در شب (رسول ملاقلیپور)
- لوح زرین بهترین کارگردانی: عباس کیارستمی (خانه دوست کجاست؟)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش اول مرد: داریوش ارجمند (ناخدا خورشید)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش اول زن: اهدا نشد
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش دوم مرد: سعید پورصمیمی (ناخدا خورشید)
- لوح زرین بهترین بازیگری نقش دوم زن: اهدا نشد
- لوح زرین بهترین فیلمنامه: مسعود جعفریجوزانی (شیر سنگی)
- لوح زرین بهترین فیلمبرداری: محمد آلادپوش (گزارش یک قتل)
- لوح زرین بهترین تدوین: مهرزاد مینویی (دستنوشتهها)
- لوح زرین بهترین صدابرداری: جهانگیر میرشکاری، اصغر شاهوردی و بهروز معاونیان (خانه دوست کجاست؟ و اجارهنشینها)
- لوح زیرین بهترین صداگذاری: اسحاق خانزادی (شیر سنگی)
- لوح زرین بهترین جلوههای ویژه: علی رستگار (پرواز در شب)
- لوح زرین بهترین موسیقی: فرهاد فخرالدینی (گزارش یک قتل)
- لوح زرین بهترین فیلم مستند کوتاه: زندگی در ارتفاعات (عزیزاله حمیدنژاد)
- لوح زرین بهترین فیلم نقاشی متحرک : بازگشت (کار گروهی)
بازهم بازیگر زنی به عنوان برگزیده انتخاب نمی‌شود.
در راستای توجه به فیلمهای انیمیشن و تشکیل انجمن فیلمسازان جان بخشی ایران، برای اولین بار جایزه بخش انیمیشن در این سال اهدا میشود.
با وجود فیلمهای مطرح جشنواره، جایزه ویژه هیئت داوران نیز به فیلم خانه دوست کجاست تعلق می‌گیرد.
(ناخدا خورشید)، اثر ماندگار سینمای ایران، اولین ساخته ناصر تقوایی بعد از انقلاب می باشد که با وجود نامزدی در دو رشته جایزه ای دریافت نمی‌کند و حتی فیلمنامه ناخدا خورشید که به زعم کارشناسان و منتقدان سینما یکی از بهترین اقتباس ادبی تاریخ سینمای ایران است حتی در بخش فیلمنامه نیز نامزد دریافت جایزه نمی‌شود!
اجاره‌نشین‌های مهرجویی نیز گویا به دلیل نگاه نقادانه وی به مسئله شهرنشینی و شهرداری با سیاستهای حاکم بر جشنواره منطبق نیست به همین دلیل جایزهای دریافت نمی‌کند. این فیلم در زمان خود با جنجال‌هایی روبروست.
هارون یشایایی، تهیه کننده اجارهنشینها می‌گوید: (یک روز دیدم تلفن دفتر زنگ خورد و یکی پشت خط خودش را معرفی کرد و گفت: «من محسن مخملباف هستم.» گفتم: «بفرمایید امرتان را.» گفت: «این فیلم (اجاره نشینها)، ضد اسلام و ضد اخلاق است» و من هم گفتم: «به هر حال این فیلم پروانه نمایش دارد»، بعدش هم گفت: «می‌خواهم به خودم نارنجک ببندم و بروم توی سینما، خودم را منفجر کنم» و من هم گفتم: «به ما ربطی ندارد و پلیس باید جلوی شما را بگیرد.»). [۲] [9]
در این سال در حالی که استانهای مناطق جنگی زیر حملات شدید هوایی دشمن قرار دارند، جشنواره همزمان با تهران به صورت سراسری در ۲۳ مرکز استان نیز برگزار میشود و جمعاً ۹۲ فیلم در ۸۹۷ سانس به نمایش درمی‌آید که در هر شهر ۳۹ فیلم نمایش داده شده و از این تعداد ۲۱ فیلم جدید ایرانی و ۱۰ فیلم جدید خارجی نمایش داده می‌شوند.
از این دوره مجله فیلم دست به انتشار ویژهنامه جشنواره می‌زند که تاکنون ادامه دارد.
در دوره پنجم ۲۶۴ فیلم به نمایش درمی‌آید و ۲۲۷ هزار و ۳۵۴ تماشاگر در سینماهای آزادی، فلسطین، بهمن، شهر قصه، عصر جدید، کریستال از جشنواره دیدن می‌کنند.
مراسم اختتامیه نیز همراه با سخنرانی نخست وزیر وقت در تالار وحدت برگزار میشود. مراسم پایانی با سخنرانی آیت الله هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس همراه است و در پایان نیز فیلم «خانه دوست کجاست؟» به نمایش درمی‌آید. در این دوره داوری جنبی صورت گرفته و حوزه علمیه قم، ستاد امور جنگ، وزارت ارشاد، معاونت فرهنگی بنیاد مستضعفان و دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، برگزیدگانشان را اعلام می‌کنند.
[۱] [10] خبرگزاری ایسنا. ۰۸/۰۹/۱۳۹۴. کد خبر: ۹۴۰۹۰۸۰۴۹۷۶
[۲] [11] سایت تاریخ ایرانی. ۲۲/۱۰/۱۳۹۲