سوره سینما [1] – مریم اکبرلو [2] : سینمای مستند سینمایی زنده ، پویا و موفق است که در همه زمینه ها از سینمای داستانی پیشی گرفته و گوی سبقت را در جوایز و اعتبارات داخلی و بین المللی از سینمای بلند ربوده است . سینمای مستند ایران به شهادت جوایز بی سابقه بین المللی و همچنین نظر مثبت سینماگران مطرح دنیا ، بی شک یکی از سینماهای پیشگام دنیاست که شاید به لحاظ تکنیکی به مستندهای مشهور محیط زیست شبکه‌های مشخصا انگلیسی زبان نرسد اما به لحاظ محتوایی همیشه حرف‌های بکری برای زدن دارد و دوربین را در بهترین زاویه نگاه انسانی قرار می دهد . عاشورا یکی از همان مضامین است که هرچقدر در سینمای داستانی و سریال های تلویزیونی به آن کم پرداخت شده و اندوخته افتخارآمیزی بعد از سی و چند سال فعالیت هنری بعد از انقلاب در دست ندارد، در عوض مستند یک تنه مسئولیت روایت این اتفاق مهیب تاریخ را برعهده گرفته و حرف های مگوی زیادی را به تصویر کشیده است.
مستندهای مذهبی در موضوع مشخص محرم به چند دسته تقسیم می شود. یکی به تصویری کردن تعزیه های شهرهای مختلف کشور اختصاص دارد که یا با چاشنی مستند داستانی ما را درگیر زندگی واقعی بازیگرهای این تعزیه ها می کند و گاهی حتی همان اسب و شتر تعزیه را دست مایه خود قرار می دهد تا حرف های قشنگی در لفافه هنر بیان کند.
دسته دیگر این مستندها، به فیلم برداری واقعی از آداب و رسوم و سبک و سیاق خاص عزاداری هر شهر و هر محله می پردازد که با نمایش دادن تفاوت های اقلیمی و بومی و نحوه خاص ابراز ارادت شیعیان به مولایشان ، به خوبی در دل مخاطب جا باز می کند و بیننده را در مسیر این عزاداری باشکوه با خود همراه می سازد.
همچنین تکیه زدن و نذری پختن و نذری پخش کردن و گرفتن یکی دیگر از آداب و رسومی است که تقریبا به این ایام گره خورده و به طرز جدایی ناپذیری وارد واجبات عزاداری شده و بعضا روایت دوربین مستندساز از ماجرای تهیه یک پرس غذا به شدت ماجرایی و تماشایی می شود.
بخش دیگری از مستندهای عاشورایی به نذر و وقایع خاص این ایام اختصاص دارد . درختی که ظهر عاشورا خون میچکاند. آسمان منطقه ای که ظهر عاشورا قرمز می شود. نذر افرادی که باید مسیری را پیاده طی کنند. یا در جاده ای دور افتاده آب به دست مردم بدهند. اتفاقاتی که ظهر عاشورا در حرم امام رضا (ع) می افتد. کودکی که رفتار آسمانی خاصی دارد و … همه اینها از سوژه های نابی است که هر تعداد فیلم مستند هم درباره آن ساخته شود باز جای ادامه دادن دارد و می توانیم از زوایای مختلف به عظمت یک داستان عمیق پی ببریم.
به علاوه آن گروهی از مستندها به بازتاب اعتقادی این ایام و مناسک خاص آن در بین پیروان سایر ادیان پرداخته اند و روایت های جذابی از اعتقاد مثلا دانشجویان یهودی به خوردن غذای نذری یا شفا گرفتن دختر مسیحی در حرم امام حسین (ع) در ظهر عاشورا و غیره دارند که به لحاظ بین المللی کاربرد قوی داشته و برخلاف سایر مستندهای مذهبی ما این دسته به دلیل داشتن موضوع فرا ایرانی و فراشیعه ، قابل ارائه در بازارهای جهانی است و یکی از بهترین شیوه های تبلیغ دین به شمار می آید.
مستندهای «شبیه خوانی» به کارگردانی بهمن کیارستمی، «آن سوی دیوار» به کارگردانی وحید چاووش، «گل گیران» به کارگردانی محمد غفاری، «اربعین» به کارگردانی «ناصر تقوایی» ، «پولکه یک آیین مذهبی» به کارگردانی مجید صباغ بهروز، مستند «آینا» و «صفورا» به کارگردانی داور نجفی ، مستند «شام» به کارگردانی محمدرضا اصلانی، مستند «نخل» به کارگردانی بابک بهداد ، مستند «من شمر هستم» به کارگردانی داریوش کرم یار ، مستند «آیین دیگر» به کارگردانی سید مهدی میرشرف ، مستند « به خشکی لب های فرات» به کارگردانی حمید تقوی ، مستند «شور عشق» به کارگردانی حمید قربان نژاد ، مستند «ترکیب بند» به کارگردانی امیر آذین، مستند «کاروان» به کارگردانی محسن امیر یوسفی ، مستند «عاشورا در مه ریز» به کارگردانی جمال زارع زاده عزیزی ، مستند « روز پایان» به کارگردانی نرگس آبیار ، مستند « کربلا جغرافیای یک تاریخ» به کارگردانی داریوش یاری و … از مهم ترین مستندهای عاشورایی است که همه دست های عنوان شده در متن را در برمی گیرد و هرکدام به نوعی پیام آور مفهوم اصلی قیام امام حسین (ع) برای مخاطب است .
داریوش یاری کارگردان مستند «کربلا جغرافیای یک تاریخ» که با حمایت حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ساخته شد و در ابعاد یک فیلم سینمایی در گروه هنر و تجربه روی پرده رفت می گوید : مستندهای مذهبی ما از فقدان ایده رنج می برند و چون واقعه اصلی جلوی دوربین رفته و ایده و خلاقیت و شخصیت پردازی کمتری بدون آسیب رساندن به ساحت مستند در آن نبوده ، تاثیرگذاری لازم را روی مخاطب ندارد.
[3]
وی ادامه داد : مثلا در شهر فیلم ساز مراسم کرب زنی انجام می شود و او همان وقایع را فیلم برداری کرده و به عنوان مستند ارائه می کند این در حالی است که تفاوت یک فیلم ساز با تماشاگر معمولی آن مراسم باید در نوع روایتش باشد و مثلا از زوایه دید یکی از اهالی ما را درگیر این مناسک کند.
وی معتقد است : اگرچه برگزاری جشنواره های فیلم موضوعی و هفته های نمایش فیلم مذهبی ، تدبیر خوبی برای تکان دادن به این گونه از سینماست ، اما تعداد بالای فیلم های این زمینه دلیل موجهی برای عدم تحقیق و پژوهش و ساخت آثار دم دستی نمی باشد.
در همین زمینه امیر آذین کارگردان مستند «ترکیب بند» افزود: ما مقتل ها و منابع بسیار زیادی درباره عاشورا و واقعه کربلا داریم که مستندساز اگر واقعا وقت بگذارد و با مطالعه آن ها اقدام به ساخت اثرش کند قطعا موفق تر خواهد شد.
وی تشریح کرد : اندیشمندان و عاشوراشناسان به نامی همچون محمدرضا درویشی و یا جهانگیر نصر اشرفی سال های زیاد عمر خود را صرف شناخت این واقعه ارزشمند تاریخی کرده اند و به جاست که فیلمساز مشخصا مستندساز از علم آنها در این زمینه بهره بجوید. همچنین کتاب دانشنامه بزرگ امام حسین (ع) منبع قطور و بی بدیلی برای مطالعه جویندگان حقیقت است.
محمود رحمانی دیگر مستندساز مطرح کشورمان درباب رهایی مستندهای مذهبی به خصوص عاشورایی از کلیشه های مرسوم عنوان می کند : برگزاری جشنواره های موضوعی از یک سو راه حل معقول و استانداردی به نظر می رسد و از سویی دیگر زمان و بودجه محدود مستندسازان و اصرار آنها برای حضور در چندین جشنواره به صورت همزمان ، باعث خارج شدن مستند از کار خیاطی شخصی و تبدیل آن به دوخت تولیدی می شود.
وی تشریح کرد : اگر ما میخواهیم مستندسازمان واقعا در کارش موفق باشد و زیر سایه جشنواره ما ، مثلا همین جشنواره فیلم مسیر عشق ، به آسودگی فیلم با کیفیت بسازد ، باید برای او شرایط کارگاهی مناسب فراهم کنیم و در ادامه برنده شدن فیلمش هم شرایط و امکانات ساخت مستند بهتری در آینده فراهم کنیم وگرنه همه چیز به گرفتن یک جایزه و یک شب اختتامیه و شام و خداحافظی تمام خواهد شد و مدام به جای آموزش ماهی گیری ، ماهی به دست مستندسازان می دهیم.
مرتضی زراعت پیشه کارگردان مستند «روزشمار خون» در پایان این بحث مسئله تکنولوژی های جدید سینمایی را عنوان می کند و می گوید : اضافه کردن افکت های خاص سینمایی و حتی استفاده از جلوه های ویژه تا جایی که به بن مایه اصلی داستان صدمه نزند هیچ ممنوعیتی ندارد و این اشتباهی است که بسیاری از مستندسازان ما دچار آن می شود و ساده انگاری و ساده نمایی را معادل حقیقت گویی در مستند می دانند .
وی تصریح کرد : عدم استفاده از تکنولوژی روز سینمای دنیا در گونه مستند ، قطعا باعث بازماندن مستندهای ایرانی از عرصه های جهانی خواهد شد و باید در این باب تجدید نظر جدی صورت بگیرد .