ماه مبارک رمضان جایگاه ویژه‌‌ای در اسلام دارد و روزه‌داری و مناسک آن در زندگی مردم کشورمان در شکل‌های گوناگون هنوز به عنوان بخش مهمی از فرهنگ مردم در سینما تصویر نشده است. آن چه در پی می‌آید مروری است بر تصویر ماه رمضان در سینمای ما که از نظرتان می‌گذرد

در سینمای غرب از آغاز تاکنون می‌توان فهرست بلندی از فیلم‌هایی را عنوان کرد که تصویر مناسبات مذهبی و پیامبران و شخصیت‌های دینی مسیحیت و یهود را روی پرده نشان داده‌اند. بدیهی است که فیلمسازان سینما با نیت‌ها و توانمندی‌های متفاوت،صور مختلف زندگی بزرگان دین خود را به فیلم تبدیل کرده‌اند که با توجه به اهداف شخصی و فرقه‌ای خود،در برخی از فیلم‌ها حتی به تناقضات فراوانی دچار شده‌‌اند.

در چند دهه گذشته معدود فیلمسازان جهان اسلام با بهره‌گیری از روایات و احادیث کوشیده‌اند اشکالی از زندگی پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) را به تصویر بکشند.یکی از درخشانترین فیلم‌ها که بارها برای تماشاگر ایرانی پخش شده است،فیلم «محمد رسول‌الله» ساخت مصطفی عقاد است که توانسته بخشی اندک از مجاهدت‌های پیامبر بزرگ اسلام و یارانش را در قالب فیلمی جذاب ارایه بدهد.

سینمای ایران تا پیش از انقلاب اسلامی،از مذاهب برخی لحظات و بحران‌ها که شخصیت فیلم دچار مخمصه می‌شد با ادای کلام و شعار بهره می‌جست.

ادای جملات یا قمر بنی‌هاشم،یا ابوالفضل،ای خدا،یا علی،بسم‌الله و فرستادن صلوات از زبان دیگران در لحظات خاصی از فیلم‌ها،بهره‌گیری سطحی از مذهب را به نمایش می‌گذاشت.در حالی که انگیزه‌ایی که این نیات را نشان دهد در روایت فیلم وجود نداشت.

ریختن آب توبه،زیارت آرامگاه امام رضا (ع)،زیارت مرقد حضرت معصومه (ص)، در لحظاتی اتفاق می‌افتاد که یکی از شخصیت‌های فیلم دچار بحران اخلاقی یا اجتماعی بود. این گونه صحنه‌ها در بسیاری فیلم‌فارسی‌ها رایج بود.مناسبات و مناسک مذهبی در آثار تصویری پیش از انقلاب نیز با نگاهی ساده انگارانه فقط در برخی لحظات مورد استفاده قرار گرفته است.اصولا مسیر مذهب در آن سینما بیشتر رفع مسئولیت بوده و کاربردش هر چند در مسیر روایت فیلم، نقطه عطفی ایجاد می‌کرد،اما تداوم نداشته و کاراکترها در بقیه زندگی از آن بهره‌مند نمی‌شدند. بنابراین مذهب در آثار فیلم‌فارسی نمود سطحی داشته و به عمق نمی‌رسیده است و اصولا از دین بیشتر بهره‌برداری تبلیغی و حرفه بیکارانه می‌شده است.

در سینمای پس از انقلاب که مذهب به مشابه محور زندگی درآمد و کلیه تحرکات و مناسبات انسانی و اجتماعی بر مبنای شعائر دین اسلام در آمد،سینمای ایران هم کوشید بر مبنای همان مناسبات حرکت کند که در این مسیر توانست در برخی موارد به موفقیت‌هایی نایل شود. لکن در فیلم‌های سینمایی (و نیز تلویزیون) ساخته شده از زندگی بزرگان دین بیشتر رحمانیت آنان تصویر شده است در حالی که وقوع جنگ در زمان آنان نیز به تنهایی جنبه‌های دراماتیک فراوانی دارد. و این در حالی است که از تعالیم نهفته در کلام و سیره آنان کمتر اثر شاخصی را دیده‌ایم.

اولین فیلمی که پس از انقلاب به بخشی از زندگی امام حسین (ع) پرداخت،فیلم سفیر (۱۳۶۱، فریبرز صالح) بود که آن هم بیشتر به بار دراماتیک سفر این سفیر پرداخته بود.

غیر از نماز که صحنه‌هایی از آن گاه و بیگاه در فیلم‌های ایرانی از آن استفاده می‌شود از فریضه روزه (که در ماه مبارک رمضان جریان دارد) کمتر نشانی در فیلم‌های ما هست و فقط در برخی فیلم‌ها به صورت جسته و گریخته در روند روایت فیلم به روزه،افطار،سحری و … اشاره‌هایی شده است.

اما فیلمی که تماما بتواند این مناسک مهم دینی را با مفهوم واقعی آن (ترک با چشم و دل و زبان) به تصویر کشد،متاسفانه وجود ندارد. مراسم روزه‌داری در دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ بیشتر در فیلم‌های خبری سال‌های جنگ و سریال‌ها و فیلم‌های مستندی که از جنگ تحمیلی برداشته شده بود،نشان داده می‌شد.

درباره امدادهای غیبی در فیلم نینوا (۱۳۶۲ – رسول ملاقلی‌پور) به خوبی این جریان نشان داده می شود.عزاداری و سینه‌زنی در ماه محرم در فیلم بازرسی ویژه (۱۳۶۲ – منصور تهرانی) نمود دارد و حتی فیلم با سینه‌زنی به پایان می‌رسد.

شفا گرفتن از امام رضا (ع) در فیلم دو چشم بی سو (۱۳۶۲ – محسن مخملباف) نمود روشن و واضحی می‌یابد.مردی در اوج فشار روحی جهت حل مشکلاتش برای عزیمت به جبهه به امام رضا (ع) پناه می‌برد و شفای فرزندش را می‌گیرد.در فیلم مترسک (۱۳۶۳ – حسن محمدزاده) که آغازگر ملودارم در سینمای پس از انقلاب است،زن خانه بیشتر به مناسک مذهبی می‌پردازد.در شب دهم (۱۳۶۸ – جمال شورجه) به روز عاشورا و شب دهم پرداخته می‌شود و در قالب داستانی، ماجرا را به آن روز می‌کشاند.

در ایوب پیامبر (۱۳۷۲ – فرج‌الله سلحشور) در مقابل جایگاه رفیع ایوب پیامبر در پیشگاه خداوند متعال،شیطان دچار حسرت و خشم می‌شود و مشیت الهی بر این قرار می‌گیرد که ایوب را به سختی‌ها و مصائب بیازماید.

شیطان این همه ایمان را در وجود ایوب باور ندارد.این فیلم پایداری و بردباری یک پیامبر را در راه ایمانش نشان می‌دهد.

قصه سرگشتگی آدم در روی زمین در فیلم هبوط (۱۳۷۲ – احمدرضا معتمدی) بروز می‌کند.

آن چه مرور کردیم،گام‌های آغازین فیلم‌های پس از انقلاب بود که در آنها جز تصویری گذرا و زودگذر از مناسک رمضان وجود ندارد.این در حالی است که فرد روزه‌دار،در این ماه دارای رفتار و سکناتی است که جنبه‌های دراماتیک و بهره‌وری تصویری غنی دارد.

متاسفانه در سینمای ایران تاکنون فیلمی را نیافته‌ایم که توانسته باشد از همه ابعاد روحی و معنوی چهره یک مومن روزه‌دار را به تصویر بکشد.در شرایطی که در طول این ماه عوامل و مولفه‌هایی را می‌یابیم که با کارکردی تصویری در سینما می‌توانند،یکی از ابعاد شریعت ما را به نیکویی در قالب تصاویر سینمایی به ما بنمایاند.

در ادبیات کهن ما چه داستان و چه عرفانی، حکایت‌های بسیار زیادی داریم که براساس روزه و روزه‌دار شکل گرفته است. همچنین است وقایع مهمی (چون وفات حضرت خدیجه (ص)، ولادت امام حسن مجتبی (ع) شهادت امیرالمؤمنین (ع)، شب‌های قدر و …) که هر یک توانایی بالقوه آثار ماندگار بسیاری را می‌توانند سبب شوند.

از طلوع ماه مبارک تا آخرین شب روزه، جهانی از معنا می‌یابیم که می‌تواند حتی غیرمسلمان را به خود جذب کند و به زندگی دنیایی و آخرت معنا بخشد.

اما پرده سینما همچنان در انتظار فیلمسازان مشتاق و با دانشی است که جشن رمضان را روی پرده سینما با نمایش بگذارند.

• منوچهر اکبرلو