سوره سینما – هدیه حدادی‌اصل :عنوان سریال در هر رسانه‌ای به معنای یک برنامه ادامه‌دار و پی‌درپی است که به صورت قسمت‌های متوالی از آن رسانه پخش می‌شود. سریالسازی نیز از سال‌ها پیش در تلویزیون به صورت حرفه‌ای و از سوی مدیران شبکه‌ها به فیلمسازان سفارش داده می‌شد و آن زمان، هر سریال به صورت هفتگی روی آنتن شبکه‌های سیما می‌رفت.

اما ساخت سریال از اوایل قرن بیستم آغاز شد و تقریباً از هفت سال پیش بود که با اعلام رسمی این خبر که (پردازش و ساختن سریال‌های دنباله‌دار با هدف پخش تلویزیونی و جهانی، برتری و گیرایی بیشتری از سینما پیدا کرده‌اند)، تهیه‌کنندگان، سرمایه‌گذاران و فیلمسازان با یک روند آرام، از فیلم‌سازی به سریال‌سازی روی آورده‌اند. بر همین اساس و با پربیننده‌ترشدن سریال‌ها نسبت به فیلم‌های سینمایی، نمودار بازار اقتصاد و کسب درآمد این رسانه خط صعودی خود را در مقابل سینما دنبال کرد.

*ترفند سریال‌ها برای جذب مخاطب بیشتر

سریال‌ها از یک قوس داستانی اصلی پیروی می‌کنند و اساساً بر پایهٔ پنهان کردن خطوط فرعی داستان استوار هستند تا بتوانند با این کار مخاطبان خود را حفظ کنند. حال اگر مخاطب رضایت حداکثری از یک سریال داشته باشد، مدیران شبکه و یا فیلمسازان درصدد تولید و پخش فصل بعدی آن برمی‌آیند. ساخت سریال‌های فصلی نیز از همین معادله سرچشمه می‌گیرند.

شاید بتوان نخستین سریال فصلی که در تلویزیون ایران در دو فصل ساخته و پخش شد را سریال «مزد ترس» دانست که اولین فصل آن در سال ۱۳۷۱ و فصل دوم آن پس از گذشت سه سال، در سال ۱۳۷۴ به کارگردانی حمید تمجیدی و بازی‌های به‌یادماندنی عبدالرضا اکبری، اسماعیل محرابی، علی دهکردی، حمیده خیرآبادی، محبوبه بیات و … تولید و از شبکه دو سیما پخش شد.

*تولید فصل‌های بعدی به چه قیمت؟!

اما حالا دیگر چند سالی است که ساخت سریال‌های چند فصلی به یکی از منابع درآمد شبکه‌ها تبدیل شده است. باید این نکته را در نظر بگیریم که خیلی از این سریال‌ها در قسمت‌های ابتدایی باهدف تولید چند فصل بودن، ساخته نمی‌شوند اما پس از آنکه با استقبال مخاطب مواجه شدند، سازندگان آن‌ها تصمیم می‌گیرند حتی به قیمت تغییر سناریو و پایان‌بندی سریال، ادامه آن را به فصول بعدی موکول کنند. با این دیدگاه، به‌وفور دیده‌ایم سریال‌هایی را که در فصل‌های بعدی خود نتوانستند موفقیت فصل ابتدایی را کسب کنند و از جذب بیننده جامانده‌اند.

به‌عنوان‌مثال سریالی مانند سریال «روزگار جوانی» که در دهه ۷۰ پخش می‌شد و در دو فصل ابتدایی خود به اندازه‌ای موفق بود که کارگردان آن، پس از گذشت بیست و چند سال تصمیم به ساخت فصل سوم گرفت و با تغییراتی کلی که در آن ایجاد شد، فصل سوم را تولید کرد، از مهم‌ترین این تغییرات می‌توان به گروه بازیگران اشاره کرد. زمانی که حرف از تولید فصل سوم این مجموعه شد، مخاطب منتظر بود با داستان‌های همان ۵ جوان دو فصل قبل مواجه شود و پیش از پخش مشتاق بود که آن را پیگیری کند اما در نهایت با سریالی روبه‌رو شد که تنها شباهتش نسبت به قبل؛ تنها «عنوان» آن بود! از این رو فصل سوم این سریال با کمترین دنبال‌کننده، یکی از اسامی انتهایی لیست شبکه ۵ را به خود اختصاص داد که متأسفانه ازاین‌قبیل سریال‌ها در تلویزیون بسیار زیاد تولید شده‌اند.

*رقابت شبکه‌های سیما برای تولید سریال‌های چند فصلی

سال‌ها است که ساخت سریال‌های «چند فصلی» به یکی از عوامل رقابت شبکه‌ها تبدیل شده به‌طوری‌که به هر دلیلی، ساخت یک سریال به فصل‌های بعدی می‌رسد و گاهی اوقات لقب سریال‌های مناسبتی را هم به خود می‌گیرند. این مجموعه‌ها در دو بخش طنز و غیر طنز تولید می‌شوند و اگر بخواهیم موفقیت این دو بخش را با یکدیگر مقایسه کنیم قطعاً کفه ترازو برای مجموعه‌های طنز سنگینی می‌کند.

طنزهایی مانند «پایتخت»، «زیرخاکی»، «نون. خ»، «زیر آسمان شهر» و … جز این بخش هستند که در هر تعداد فصلی که تولید شده‌اند جدای مخاطبان ثابتشان، مخاطبان جدیدتری را نیز با خود همراه کرده‌اند اما در مقابل در همین بخش هستند سریال‌هایی که در فصل ابتدایی خود موفق بوده‌اند اما در فصل‌های دوم و سوم نتوانستند بیننده را با خود همراه کنند. از جمله سریال‌هایی مانند «دیوار به دیوار»، «در حاشیه»، «خوش‌رکاب»، «دودکش»، «مرد هزار چهره» و …

برای بخش سریال‌های غیر طنز که اغلب درام‌های اجتماعی هستند نیز این مقوله صدق می‌کند. سریال‌هایی مانند «ستایش»، «گاندو»، «کیمیا»، «هوش سیاه» و … از جمله سریال‌هایی هستند که بر اساس آمار مخاطبان و میزان رضایت آن‌ها می‌توان گفت که در هر فصل به یک میزان رضایتمندی را دارا بودند.

اکنون به درصد بیننده و میزان رضایت مخاطب از برخی از سریال‌های چند فصلی می‌پردازیم.

*سریال «پایتخت»

*سریال «زیرخاکی»

*سریال «گاندو»

همان‌طور که در جداول بالا مشاهده کردید، سریال‌هایی چون «پایتخت»، «زیرخاکی» و «گاندو» در هر فصل به اندازه‌ای جذابیت برای مخاطب ایجاد کرده‌اند که بتوانند درصد بینندگان خود را بالا ببرند و اگر فصل‌های بعدی آن‌ها نیز تولید شوند، باتوجه‌به قابلیت‌هایی که از آن‌ها سراغ داریم و البته به‌شرط ثبات در اجرا، می‌توانند باز هم مخاطب را با خود همراه کنند.

و البته در کنار این مجموعه‌ها بازهم هستند سریال‌هایی که به هر دلیلی توان جذب مخاطب را نداشته‌اند و در فصل‌های دوم و سوم با شکست روبه‌رو شده‌اند. سریال‌هایی مانند «لیسانسه‌ها»، «بچه مهندس» و یا «نوار زرد» را می‌توان در این بخش قرارداد.

*سریال «لیسانسه‌ها»

*سریال «نوار زرد»

*سریال «بچه مهندس»

*و اما دو سریال ماه مبارک رمضان …

اکنون دو سریال در ماه مبارک رمضان از شبکه‌های سیما در حال پخش هستند که هر دو فصل‌های جدیدی از روایت خود را به تصویر کشیده‌اند. با نگاهی به آمار بیننده‌ها و میزان رضایتمندی آن‌ها از فصل‌های مختلف این دو سریال می‌توان گفت که در هر فصل تا چه اندازه موفق عمل کرده‌اند.

سریال «از سرنوشت» به کارگردانی محمدرضا خردمندان و با بازی دارا حیایی، کیسان دیباج، فاطیما بهارمست، مائده طهماسبی، مجید واشقانی، لیلا بلوکات، مونا کرمی، ساناز سعیدی، سولماز غنی و حسین پاکدل که فصل چهارم آن از شبکه دو سیما در حال پخش است و سریال «نجلا» به کارگردانی خیرالله تقیانی و با بازی حسام منظور، سارا رسول‌زاده، آزیتا حاجیان، ملیکا شریفی‌نیا و هدایت هاشمی که دومین فصل آن را از شبکه سه سیما شاهد هستیم.

با نگاهی به آمار بیننده‌ها و درصد رضایت آن‌ها می‌توان نتیجه گرفت که این دو سریال تا چه اندازه پیشرفت و تا چه مقدار افت داشته‌اند.

*سریال «از سرنوشت»

*سریال «نجلا»

با توجه به جداول بالا افت و خیزهایی در هر فصل از این دو سریال مشاهده می‌شود. در خصوص سریال «از سرنوشت» اگر با اغماض از افت بیننده در فصل سوم آن عبور کنیم، می‌توان گفت توانسته در هر چهار فصل خود بیننده یکسانی را به دنبال خود بکشاند و این را می‌توان از نکات مثبت این سریال که از لحاظ خط روایی به سریال «بچه مهندس» شباهت دارد، دانست.

اما در سریال «نجلا» دیگر با این میزان رضایت مواجه نیستیم. در فصل ابتدایی این سریال نزدیک به ۸۴ درصد رضایتمندی مخاطب را داشته‌ایم در حالیکه تعداد بیننده فصل دوم آن که در حال پخش است، چنین درصدی از استقبال را به ما نشان نمی‌دهد.

*چرا فصل‌های بعدی سریال‌ها دیده نمی‌شوند؟

با توجه به تمام مسائل ارائه شده، حالا باید دید که چرا فصل‌های بعدی سریال‌ها که عمدتاً در نخستین فصل خود پربیننده بوده‌اند، دیگر دیده نمی‌شوند. عدم میزان رضایت بیننده از فصل‌های بعدی این سریال‌ها را می‌توان در چند نظریه مطرح کرد:

۱- تغییر بازیگران اصلی: تغییر یک بازیگر که اصولاً قهرمان شناخته‌شده یک سریال محسوب می‌شود، در قسمت‌های بعدی هیچ توجیه منطقی برای مخاطبان ندارد. چراکه بیننده با بازیگری؛ سریال را پسندیده که حالا دیگر در آن حضور ندارد و اینکه یک بازیگر دیگر بخواهد کاراکتر قبلی را برای مخاطب جا بیندازد، خود امری است خطیر که تلاش بی‌حد و حصری را می‌طلبد و از هر بازیگری برنمی‌آید. باتوجه‌به اینکه هر بازیگری هم نمی‌پذیرد تا نقشی را که برای او نوشته نشده؛ ایفا کند.

دراین‌خصوص می‌توان به سریال «نجلا ۲» اشاره کرد که شخصیت نجلا را در فصل اول سارا رسول‌زاده بازی می‌کرد اما در فصل دوم این نقش به محیا دهقانی سپرده شد.

۲- تغییر کارگردان: این امر نیز یکی دیگر از عواملی است که موجب افت سریال می‌شود. کارگردانی که در فصل‌های بعدی یک سریال تغییر می‌کند قطعاً از شرایط قبل پروژه آگاهی لازم را ندارد چراکه در بطن ماجراهای آن نبوده است و نسبت به فراز و فرودهای آن دانا نیست. پروژه‌ای که از قبل تمام گروه آن مشخصاً توسط شخص دیگری رهبری می‌شدند؛ حالا به دست کارگردان دیگری افتاده است. در این شرایط گاهی شاهد آن بوده‌ایم که با تغییر کارگردان برخی از عوامل از جمله بازیگران نیز دستخوش تغییر شده‌اند. همین جابه‌جایی کافی است تا یک پروژه به‌راحتی زمین بخورد.

دراین‌خصوص نیز می‌توان به سریال «نوار زرد ۲» اشاره کرد که فصل اول آن را پوریا آذربایجانی کارگردانی کرده بود و امیر آقایی نیز به‌عنوان نقش اصلی در آن حضور داشت اما در فصل دوم شاهد تغییر کارگردان و به تبع آن تغییر نقش اصلی بوده‌ایم که سروش محمدزاده کارگردانی فصل دوم را برعهده گرفت و بانیپال شومون نیز جایگزین امیر آقایی شد.

۳- اختصاص ندادن زمان مناسب برای پخش: جای‌گذاری سریال‌هایی که در مختصات یک مناسبت نیستند اما به دلیل نبود سریال در کنداکتور ایام ویژه قرار می‌گیرند.

در همین خصوص باز هم می‌توان به سریال «نجلا ۲» اشاره کرد که برای ایام محرم و اربعین تولید شده بود اما به پخش نوروزی و در ادامه رمضان رسید.

۴- تغییر در خط روایی داستان: این موضوع نیز به یکی از مشکلات اساسی در سریال‌های چند فصلی بدل شده است که گاها در فصول بعدی، داستان و روایت ماجرا به طور کل تغییر می‌کند، شاخ و برگ‌ها و داستان‌های فرعی بی‌شماری به آن اضافه می‌شوند که از اساس اشتباه هستند و تنها باعث کش‌دار شدن یک مجموعه و در نهایت دلسرد کردن مخاطبشان می‌شوند.

در این مورد نیز می‌توان به سریال «بچه مهندس» اشاره کرد که در فصل‌های بعدی خود نه‌تنها بازیگر نقش اصلی را تغییر داد بلکه روایت داستان را نیز تا حدی از ماجرای اصلی دور کرد که دچار تزلزل در بیان شد.

*برای بهبود چه باید کرد؟

از آن‌جایی که یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تلویزیون برای مخاطب جنبه سرگرمی است، برخی از این سریال‌ها از فصل‌های دوم به بعد خود نمی‌توانند جوابگوی این وجه از خواست مخاطب باشند و در تلاش برای جذب بیننده از این ماراتن جا می‌مانند. حالا باید به این سؤال پاسخ داد که اساساً ایراد اصلی وارد شده بر این سریال‌ها چیست و چه کسی باید پاسخگوی نگاه حساس بیننده باشد؟ آن هم بیننده‌ای که این روزها رسانه‌های گوناگونی را برای دنبال‌کردن در اختیار دارد.

شاید مدیران سیما باید راه چاره‌ای برای این موضوع در نظر بگیرند و تولید فصول بعدی هر سریالی را صرفاً به‌واسطه پرمخاطب بودن فصل اول آن در دستور کار خود قرار ندهند. شاید باید بیشتر به بینندگان خود احترام بگذارند و خواست و نظر آن‌ها را هم برای تولید در نظر بگیرند و یا شاید باید فیلمسازانی که حالا دیگر به سریال‌های چندفصلی به چشم یک کار به‌اصطلاح فله‌ای نگاه می‌کنند و نمی‌توانند توقعات ابتدایی را از آن حاصل کنند، بیشتر به کار حرفه‌ای خود احترام بگذارند و با تولید هر مجموعه رزومه خود را خاکستری نکنند!

شاید بهتر است با کمی تامل و یک نگاه عمیق‌تر به موضوع، به‌جای این تعجیل در تولیدِ صرفاً تجاری، اندکی تحقیق و بررسی قبل از نگارش و ساخت صورت گیرد تا این گره در سریال‌های کم مخاطب چند فصلی در همان فصل ابتدایی باز شود.