سوره سینما: پرداختن به زوایای زندگی چهره‌های تاریخی، سیاسی و آن‌هایی که در رقم خوردن سرنوشت یک کشور تأثیرگذار بوده‌اند، برای همه هنرمندان در هر کشوری مهم بوده و نوشتن قصه زندگی آن‌ها یا به تصویر کشیدن زیستشان برای مخاطب جالب‌توجه است.

هر کشوری در تاریخ سیاسی خود رهبران و بزرگانی دارد که می‌تواند از آن‌ها به‌عنوان اسطوره در کشورش یاد کند. قطعاً کشور ما نیز با این تمدن چندهزارساله از این قاعده مستثنی نیست. برای یادکردن از مهم‌ترین رهبر در کشور ایران باید به چهل سال قبل برگردیم، آن زمانی که پایه‌های حکومت شاهنشاهی پهلوی، به‌واسطه تدابیر رهبری؛ هر روز سست‌تر می‌شد که همه از ایشان با عنوان امام (ره) یاد می‌کردند. امامی که با یاری و هدایتش مهم‌ترین انقلاب تاریخ ایران را رقم زد.

اما پرداختن به زندگی و زوایای تأثیرگذار و پنهان این شخصیت بزرگ تا چه اندازه دست‌مایه تولید آثاری در خصوص ایشان در سینما و تلویزیون کشور شده است؟ این سؤالی است که متأسفانه در این سال‌ها به طرز صحیحی به آن پاسخ عملی داده نشده است. در این ۴۰ سال آثار انگشت شماری در خصوص امام خمینی (ره) تولید شده‌اند اما با نگاهی گذرا به آن‌ها می‌توان گفت که هیچ‌کدام حق مطلب را ادا نکرده‌اند و همگی بیوگرافی‌های ناموفقی برای تأثیرگذارترین شخصیت سیاسی جمهوری اسلامی ایران بوده‌اند.

امروز ۱۴ خردادماه، در سالروز رحلت امام خمینی (ره) نگاهی می‌اندازیم به فیلم‌ها، سریال‌ها و مستندهایی که به این شخصیت مهم تاریخی پرداخته‌اند.

*مستند «آفتاب و عشق مظلوم» تولید حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

پس از رحلت امام خمینی در سال ۱۳۶۸ مستندی به نام «آفتاب و عشق مظلوم» از طرف حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و توسط کارگردانانی چون مجید مجیدی، جواد شمقدری، ناصر سروی، عطاءالله سلمانیان و عباس ناصری در قطع ۳۵ میلی‌متری و به مدت ۸۰ دقیقه تولید شد.

فیلم حکایت تأثر مردم ایران در سوگ ازدست‌دادن رهبر خویش بود و این اثر مستند تلاش می‌کرد تا از مصلا، محل زیارت امام و مراسم تدفین تا شب هفت و محل اقامت او در جماران را به تصویر بکشد. اثری که منوط و مربوط به درگذشت امام می‌شد.

*سریال «پرواز قرن» ساخته رسول صدرعاملی

رسول صدرعاملی با حمایت تلویزیون اثر بلند سریال گونه‌ای در ۷ قسمت ۵۰ دقیقه‌ای، با نام «پرواز قرن» را با تهیه‌کنندگی محمدمهدی عسگرپور تولید کرد که علاوه بر پرداختن به زندگی امام در داخل کشور، عمده توجهش را معطوف به دیدگاه شخصیت‌های خارجی به زندگی و اندیشه‌های امام کرده بود.

ازاین‌رو صدرعاملی با حضور در محل موقت زندگی امام در نوفل لوشاتوی فرانسه با همسایه‌ها و افراد مرتبط با وی که حتی کمترین زمان دیدار را با امام داشته‌اند به شیوه مصاحبه‌ای و اثری مستند از نگاه خارجی‌ها به وی ارائه کرد.

داستان مجموعه درباره خبرنگاری است که برای پیداکردن خلبانی که امام خمینی را تا ایران همراهی کرده بود به فرانسه می‌رود …

داود رشیدی – فرهاد اصلانی – زکریا هاشمی در این سریال به ایفای نقش می‌پرداختند.

*سریال «آفتاب و زمین» ساخته جواد شمقدری

تولید سریال «آفتاب و زمین» در اواخر دهه ۷۰ در تلویزیون آغاز و در اوایل دهه ۸۰ پخش این سریال از شبکه دو سیما آغاز شد. این سریال بر اساس فیلمنامه‌ای از جلیل عرفان منش و به تهیه‌کنندگی علیرضا سجادپور ساخته شد.

«آفتاب و زمین»، روایت زندگی امام خمینی (ره) را از دوران زندگی پدر بزرگوار امام آغاز می‌کند و با نمایش مبارزات پدر امام با خوانین منطقه، به مقطع تولد امام (ره) می‌رسد. قرار بود در این سریال ابتدا مقطع تولد امام خمینی (ره) ساخته و در قدم‌های بعدی مقاطع دیگر زندگی ایشان به تصویر کشیده شود، اما ادامه سریال هیچگاه ساخته نشد و صرفاً تا دوران شش ماهگی امام (ره) را موردتوجه قرارداد.

نکته جالب‌توجه اینکه مقطع مورد اشاره سریال، با دوران قاجاریه و حکومت ناصرالدین‌شاه هم‌زمان است و به دلیل تسلط بر مناطق مختلف ایران، برخوردهای فراوانی میان آن‌ها و مردم شکل می‌گیرد. در این سریال، ولی‌الله مؤمنی، نقش پدر امام را ایفا کرد. علت اصلی انتخاب وی برای این نقش نیز چهره کمتر شناخته شده و تسلط بیانی وی برای خواندن متون و خطابه‌ها بود.

حسین انصاری، رضا سعیدی، بهمن دان، لعیا باستانی، ثریا سلطانی، ماشاءالله شاهمرادی‌زاده، برات‌الله شیبانی، غلامرضا عارف نژاد، مرحوم فرهاد خان‌محمدی، مجید عبدالعظیمی و… دیگر بازیگران این سریال بودند.

*فیلم سینمایی «صنوبر» به کارگردانی مجتبی راعی

«صنوبر» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی مجتبی راعی محصول سال ۱۳۸۰ است و بعدها با نام «سال سخت در خمین» در جشنواره فیلم فجر سال ۸۱ نمایش داده و سپس با همین نام در قالب سریالی شش قسمتی از تلویزیون پخش شد.

این فیلم یک اثر سینمایی کلاسیک است و در بخش‌هایی، از حضور راوی بهره گرفته شده است. این اثر قرار بود در صدمین سالگرد تولد امام خمینی (ره) ساخته و عرضه شود، اما با چند سال تأخیر مقابل دوربین رفت. «صنوبر» به تهیه‌کنندگی مهدی همایون‌فر ساخته شد و محصول سرمایه‌گذاری مشترک مؤسسه «عروج فیلم» و «شبکه یک سیما» بود. «عروج فیلم» یکی از زیرمجموعه‌های مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) است که آثار نمایشی در این زمینه را تولید می‌کند.

راعی در این اثر به دوره نوجوانی امام خمینی (ره) و زندگی این شخصیت در فاصله ۱۳ تا ۱۶ سالگی وی می‌پردازد. مقطعی که با آغاز جنگ جهانی اول در ایران هم‌زمان است و با وجود اعلام بی‌طرفی ایران، کشورمان از سوی بیگانگان مورد هجوم واقع می‌شود و روس‌ها از شمال کشور تا قزوین پیشروی می‌کنند و انگلستان نیز فعالیت‌های خود را همچنان ادامه می‌دهد. در چنین شرایطی که کشور در اشغال بیگانگان است، در هر گوشه از کشور ایران هر فردی که ۱۰۰ سوار دارد، خود را شاه می‌نامد و در محدوده جغرافیایی مشخصی حکومت تشکیل می‌دهد.

امیر مفخم یکی از این شخصیت‌ها است که در سریال به آن پرداخته شده است. او که خود زمانی از مشروطه خواهان بود و در فتح تهران نیز حضور داشت، حالا به یک دیکتاتور تبدیل شده است. در چنین شرایطی است که احمدشاه قاجار قصد دارد پایتخت را از تهران به اصفهان منتقل کند. در همین ایام تاجران انگلیسی، غله شهر خمین را می‌خرند و به لندن می‌برند. این مسئله باعث بروز قحطی در خمین می‌شود و مردم به خوردن لاشه حیوانات مرده روی می‌آورند و پس از مدتی نیز بیماری‌های واگیردار در شهر جان مردم را می‌گیرد.

احمد بخشی‌زاده، جعفر دهقان، جهانگیر الماسی، حسین محجوب، مهوش صبرکن، محمود جعفری، پریوش نظریه، زهرا سعیدی، علی یعقوب‌زاده و محمود پاک‌نیت برخی از بازیگران آن هستند. فیلم «صنوبر» هیچ‌گاه امکان نمایش در سینماها را پیدا نکرد و صرفاً پخش تلویزیونی آن توانست مخاطبان را با این اثر آشنا کند.

*فیلم سینمایی «فرزند صبح» به کارگردانی بهروز افخمی

بهروز افخمی در «فرزند صبح» تولد تا هفت‌سالگی حضرت امام خمینی (ره) و هم چنین بخش‌هایی از ۶۳ سالگی امام (ره) بعد از ۱۵ خردادماه را به تصویر می‌کشد که نمایش آن در جشنواره فیلم فجر بازتاب‌هایی را به همراه داشت.

فیلم‌برداری این فیلم پس از مراحل تحقیق مهرماه ۸۳ آغاز شد. پس از آن، فیلم‌برداری تا تیرماه ۸۴ ادامه یافت تا اینکه افخمی اعلام کرد، فیلم‌برداری تا یکی دو سال تعطیل خواهد بود؛ چرا که بازیگر خردسالی که نقش امام (ره) را در سه، چهارسالگی بازی می‌کند بسیار تواناست و ترجیح می‌دهد او در بخش دوم فیلم خودش نقش دوران هفت، هشت‌سالگی امام (ره) را بازی کند.

مرداد ۸۵ فیلم‌برداری بخش دوم پروژه «فرزند صبح» آغاز شد و پس از کشمکش‌های بسیار پس از سه سال، آذرماه ۸۶ به پایان رسید. در این فیلم عبدالرضا اکبری نقش امام (ره) را بازی کرده و فرهاد قائمیان، محمدرضا شریفی‌نیا، هدیه تهرانی، الیکا عبدالرزاقی، آتیلا پسیانی و … دیگر بازیگران این اثر هستند.

«فرزند صبح» پس از مدت‌ها بلاتکلیفی به دلیل عدم حضور افخمی در ایران در غیاب وی مراحل فنی را پشت سر گذاشت و محمدرضا شرف‌الدین نیز بدون توجه به اعتراض‌های افخمی سرانجام فیلم را در سی‌امین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش در آورد که این موضوع باعث اعتراض افخمی به محمدرضا شرف‌الدین تهیه‌کننده کار بود.

*سریال «سال‌های حادثه» ساخته سعید چاری

این سریال به کارگردانی سعید چاری در گروه کودک و نوجوان شبکه پنج سیما در ۱۰ قسمت ۴۵ دقیقه‌ای و در سه فصل تولید شده است. فصل اول این مجموعه مربوط به حوادث سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ می‌پردازد. فصل دوم به سال‌های ۵۷ تا ۶۸ اشاره دارد و فصل سوم نیز به سال ۹۱ و زمان حال می‌پردازد.

نقطه اتصال این سه فصل نیز شخصیتی به نام «احمدعلی» است که در سال‌های انقلاب به دنیا می‌آید و در ۹ سالگی با ارسال نامه‌ای به امام، از علاقه قلبی خود برای دیدار ایشان می‌گوید. او به دعوت امام به تهران می‌آید اما به دلیل فوت امام خمینی (س)، دیدار در جماران میسر نمی‌شود.

احمدعلی در فصل سوم سریال – سال ۹۱ ـ به یک دانشمند هسته‌ای تبدیل شده و در جبهه مقابله با تحریم‌های غرب حضوری فعال دارد. در این اثر به مسائل سیاسی کشور پرداخته نمی‌شود و بیشتر به مسائل عرفانی و رابطه امام خمینی (س) با کودکان پرداخته می‌شود.

دست‌مایه تحقیقی و پژوهشی سریال نیز کتابی است که تمام دست خط‌های امام خمینی (س) زمانی که به نامه‌های کودکان و مردم جواب می‌دادند در آن موجود است. در این سریال مخاطبان با چهره امام خمینی (س) در دوران کهن‌سالی مواجه می‌شوند.

این نقش ابتدا به ولی‌الله مومنی، بازیگر نقش پدر امام در سریال آفتاب و زمین پیشنهاد و حتی این بازیگر تست گریم هم شد اما انتشار تصاویر تست گریم، واکنش‌هایی منفی را پدید آورد و به همین دلیل بازیگری به نام «محمد آزادی» جایگزین وی شد.

* «یازده دقیقه و سی ثانیه» ساخته بهروز افخمی

فیلمنامه تله‌فیلم «یازده دقیقه و سی ثانیه» که به روزهای آغازین جنگ تحمیلی بر می‌گردد، بر اساس خاطره‌ای از بهروز افخمی نوشته شده و روایت گروهی از خبرنگاران تلویزیونی است که برای ضبط پیام حضرت امام (ره) در خصوص شروع جنگ تحمیلی در شهریور سال ۵۹ راهی جماران می‌شوند.

داستان تله‌فیلم «یازده دقیقه و سی ثانیه» اوایل سال ۵۹ و هم‌زمان با اولین حمله عراق به تهران و بمباران فرودگاه مهرآباد اتفاق می‌افتد. چند نفر از گروه فیلم‌برداری سازمان صداوسیما مأمور می‌شوند که بعد از بمباران فرودگاه به جماران بروند و پیغام امام را ضبط کنند تا به اخبار ساعت ۸:۳۰ برسانند.

گروه راهی جماران می‌شوند تا پیغام را ضبط کنند، هنگام ضبط سخنرانی امام اتفاقاتی می‌افتد و… علاوه بر امام خمینی، مرحوم حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید احمد خمینی و کودکی حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید حسن خمینی یادگار گرامی حضرت امام نیز در این تله‌فیلم به تصویر کشیده شده است.

عبدالرضا اکبری، سیدابراهیم بحرالعلومی، یاشار افخمی، رضا صدیق، حامد یسادی، فرید لطف آور، محمد پیغمبرزاده، امیرحسین قاسمی و آیدین افخمی در این تله‌فیلم ایفای نقش می‌کنند. عبدالرضا اکبری با بازی در این فیلم برای دومین بار در نقش امام خمینی (س) ظاهر شده است.

*مستند «روح‌الله» ساخته محمد دبوق

این اثر کامل‌ترین و جامع‌ترین مستند ساخته شده درباره امام خمینی (ره) است که در ۱۰ قسمت به مقاطع مهم زندگی امام خمینی (ره) می‌پردازد. این مجموعه بر اساس مصاحبه‌هایی از شخصیت‌های بین‌المللی کشورهای ایران، عراق، ترکیه، سوریه، مصر، فلسطین، فرانسه و لبنان ساخته شده است و بیش از ۱۰ هزار قطعه عکس و تصاویر ناب تلویزیونی که بسیاری از آن‌ها برای اولین مرتبه نمایش داده شده‌اند، در ساخت آن به‌کاررفته است.

سبک و سیاق این اثر یادآور مستندهای بین‌المللی شخصیت محوری است که معمولاً در آن‌ها جزئیات کامل و جنبه‌های مختلف زندگی یک شخصیت موردتوجه قرار می‌گیرد. هر قسمت از این مجموعه یک موضوع مستقل دارد.

مبارزات خانوادگی امام خمینی (ره)، تربیت امام در کودکی، انقلاب مشروطه، روستای خمین در جنگ جهانی اول، ازدواج امام، ورود به عرصه سیاسی، دوران اول سلطنت محمدرضا پهلوی، رحلت آیت‌الله عبدالکریم حائری، پیگیری هجرت آیت‌الله بروجردی به قم، مقاومت امام در برابر رفرم، امام در ترکیه، خطبه نمازجمعه امام به زبان ترکی، هراس لائیک‌ها از نفوذ امام، انعقاد قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، شهادت سید مصطفی خمینی، امام در نوفل‌لوشاتو، کشتار ۱۷ شهریور، تشکیل دولت موقت، فقط جمهوری اسلامی، انتخاب اولین رئیس‌جمهور، نخست‌وزیری رجایی، عزل بنی‌صدر، سوءقصد به آیت‌الله خامنه‌ای، فاجعه صبرا و شتیلا، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از طرف امام (ره)، عملیات مرصاد برخی از مقاطعی است که این اثر به آن می‌پردازد و در پایان نیز با یک جمع‌بندی به زمان حال می‌رسد.

مستند «روح الله» اولین بار در سال ۱۳۸۶ از شبکه سه سیما پخش شد و در سال‌های اخیر بارها تکرار داشته است. پژوهش دقیق و نگاه ریزبینانه حاکم بر ساخت این اثر، مستند «روح‌الله» را به اثری با استانداردهای بین‌المللی تبدیل کرده که حتی برای مخاطبان غیر ایرانی هم جذاب و دیدنی است.

*مستند «سیره عملی امام روح‌الله» محصول واحد مرکزی خبر

پس از استقبال مخاطبان از پخش مستند «روح‌الله»، واحد مرکزی صداوسیما اقدام به تولید اثری مستند – گزارشی با موضوع زندگی امام خمینی می‌کند. این گزارش در سال ۱۳۸۷ هر شب در قالب ۱۶ گزارش ۱۰ دقیقه‌ای در بخش‌های مختلف خبری پخش شد و با استقبال مخاطبان مواجه شد.

در این مستند ابعاد مختلف زندگی و روابط امام اعم از حکومت‌داری، سیاست، فرهنگ، خانواده و … به تصویر کشیده شده است. در تولید این مستند از برخی سخنرانی‌های آرشیوی و کمتر پخش شده از امام بهره گرفته شده است. از نظر موضوعی نیز در این اثر توجه بیشتری به موضوع‌های داخلی همچون: وقایع پس از انقلاب، جنگ و … شده است.

*سریال «روح‌الله» به کارگردانی راما قویدل و سیامک صرافت

سریال «روح‌الله» به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی و کارگردانی راما قویدل و سیامک صرافت در آستانه ایام ارتحال امام خمینی  (ره) و ایام دهه فجر در سال‌های ۹۱ و ۹۲ به روی آنتن رفت.

این مجموعه تلویزیونی با محوریت زندگی امام خمینی (ره) ساخته شده است. قسمت‌هایی از مجموعه تلویزیونی «روح‌الله» با عناوین «این هفت نفر»، «پوست انداختن» و «نیمه‌شب» غم و اندوه مردم پس از شنیدن خبر ارتحال (ره) را به تصویر می‌کشد.

«روح‌الله» به سفارش گروه مجموعه‌های تلویزیونی شبکه دو و بر اساس فیلمنامه‌ای از سعید نعمت‌الله ساخته شد و بازیگرانی همچون والا شهیری، شایان جلالی، مهدی فقیه، رحمان باقریان، حمیدرضا میلاد، مریم فخر، مهرداد سلیمی، نرگس نافذ، صفرعلی کوهی، مهدی نقد زاده، محمد خدمات، اشکان شریف نژاد، محمدرضا مربی دوست، محمد رشیدی و عزیزالله بیات در این سریال به ایفای نقش پرداختند.

این سریال چند قصه انتخابی و اقتباسی بر اساس برداشت‌هایی از زندگی امام (ره) و رابطه ایشان با همسایگان و کسانی که به دیدارش می‌رفتند را شامل می‌شود.

*مستند «بانو قدس ایران» ساخته مصطفی رزاق کریمی

«بانو قدس ایران» به کارگردانی مصطفی رزاق کریمی روایتی دست‌اول از زندگی بانو خدیجه ثقفی، همسر امام خمینی (ره) است.

«بانو قدس ایران» برنده تندیس بهترین فیلم یازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» و منتخب سی و ششمین جشنواره جهانی فیلم فجر روایت زندگی بانویی است که زیر یک سقف و تا آخرین لحظه گام‌به‌گام و نفس به نفس با رهبر بزرگ‌ترین خیزش و جریان انقلابی و مذهبی قرن همراه بوده است.

رزاق کریمی در این مستند  توانسته علاوه بر وفاداری به تاریخ و مهم‌ترین فرازهای آن که با جمهوری اسلامی و شخصیت امام خمینی (ره) گره‌خورده، قصه‌ای را از منظری زنانه – مادرانه روایت کند.

این مستند روایتی منسجم و ماندگار را از زندگی و حیات سرکار خانم خدیجه ثقفی همسر فقید رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) به نمایش می‌گذارد.

«بانو قدس ایران» در مؤسسه فرهنگی و هنری عروج فیلم و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی تهیه و تولید شده است.