سوره سینما – اگر سینماگر باشید و صحبت از یک کتاب یا یک نمایشنامه خوب شود، بی‌اختیار سناریوی یک فیلم در ذهنتان شکل می‌گیرد، سناریویی که می‌تواند اقتباسی از یک کتاب مشهور باشد. کتاب‌ها و نمایشنامه‌هایی که تبدیل به فیلم، سریال و یا تئاتر شدند در واقع داستان‌ها و شخصیت‌های خیالی بودند که در تصویر متولد شدند و جان گرفتند.

در بسیاری از موارد ابتدا تصویر را دیدیم و پس از آن ترغیب شدیم تا کتابی که از آن اقتباس شده را بخوانیم، همین می‌شود که تبادل میان تصویر و کتاب می‌تواند بازوی قدرتی برای هر دو این هنرها باشد: هنر نوشتن و هنر تصویر ساختن.

کتاب یا نمایشنامه خوانده می‌شود و تصویر آن در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد اما تا زمانی که شخصیت‌های آن از یک دنیای دوبعدی وارد دنیای سه‌بعدی تصویر نشوند، مخاطب ترغیب نمی‌شود تا تصویر ذهنی خود را کامل کند. اینجاست که خواننده قدم به جهان متفاوت‌تری از داستان خوانده شده می‌گذارد، جهانی واقعی با آدم‌هایی که قابل دیدن هستند، جهانی که فرم، رنگ، صدا را با قصه‌گویی یک اثر مکتوب در می‌آمیزد و یک خوراک فرهنگی-هنری برای مخاطب ایجاد می‌کند.

اقتباس نیز مانند هر حرفه دیگری آداب خود را دارد، شاید اصلی‌ترین چالش این ماجرا وفاداری به متنی باشد که از آن اقتباس شده است که البته متأسفانه این ماجرا، اغلب با سلیقه نویسنده و کارگردان یک فیلم‌نامه توأمان می‌شود. شاید به همین خاطر باشد که اکثر نویسندگانی که در قید حیات هستند اجازه اقتباس از اثرشان را نمی‌دهند!

از اولین روزهایی که سینما متولد شد، آثار اقتباسی بخش مهمی از این جادوی تصویر شدند و کم کم یک هویت مستقل در تصویر (نمایش، سینما، تلویزیون) پیدا کردند؛ اما سهم این آثار در سینمای ایران به اندازه‌ای نبوده که بتوان یک دفاع جانانه از آن کرد. با اینکه همان آثار انگشت‌شمار تولید شده در این بخش از سینما حرفی برای گفتن داشتند اما بهایی که حق آن‌ها بود پرداخت نشد. شاید نگه‌داشتن سیمرغ بهترین اثر اقتباسی می‌توانست به عنوان یکی از سیمرغ‌های ثابت در جشنواره فیلم فجر باقی بماند اما همین حداقل‌ها هم از این آثار گرفته شد.

در ایران در هیچ مقطعی رابطه سینما و ادبیات به اندازه‌ای جدی و محکم نبوده که بتواند این دو هنر را به هم گره بزند. ادبیات ایرانی با اینکه بسیار غنی است اما متأسفانه هیچ‌وقت آن‌طور که باید به سینما راه نیافته؛ اما با این حال تعداد انگشت‌شماری فیلم سینمایی تولیدشده‌اند که اقتباس بوده‌اند.

امروز؛ ۲۴ آبان‌ماه در تقویم رسمی کشور با نام روز کتاب و کتاب‌خوانی ثبت شده و به همین بهانه در این گزارش قصد داریم به ۵ فیلم از بهترین فیلم‌های اقتباسی در سینمای ایران بپردازیم.

*فیلم سینمایی «سارا»؛ یک ملودرام مدرن

مرحوم داریوش مهرجویی از معدود کارگردانانی بود که شدیداً به ساخت آثار اقتباسی علاقه نشان می‌داد. در کارنامه فیلم‌سازی این کارگردان بیش از پنج فیلم سینمایی اقتباسی ثبت شده است. از «گاو» که بر اساس قصه‌ای از مجموعه ‌داستان‌های پیوسته‌ «عزاداران بیل» نوشته‌ غلامحسین ساعدی است تا اقتباس از آثار دیگر نویسندگان ایرانی مثل هوشنگ مرادی‌کرمانی. حتی خود مهرجویی در مصاحبه‌ای عنوان کرده بود که فیلم سینمایی «هامون» نیز اقتباسی آزاد از کتاب «بوف کور» صادق هدایت است.

یازدهمین فیلم بلند این کارگردان به نام «سارا» در سال ۱۳۷۱ به شیوه‌ی اقتباس آزاد، از روی نمایش‌نامه‌ «خانه‌ی عروسک» نوشته «هنریک ایبسن» ساخته شد.

«سارا» در یازدهمین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و با واکنش مثبت منتقدان و داوران جشنواره روبه‌رو شد. داریوش مهرجویی سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه را برای این فیلم دریافت کرد و یاسمین ملک‌نصر هم برای بازی در این فیلم سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش دوم زن را کسب کرد. «سارا» همچنین در ۳ رشته بهترین فیلم، بهترین کارگردان و بهترین بازیگر نقش اول زن هم نامزد کسب سیمرغ بلورین شد.

*«شب‌های روشن»؛ شعر در قالب سینما

«شب‌های روشن» تولید سال ۱۳۸۱ و به کارگردانی فرزاد مؤتمن یکی از فیلم‌های اقتباسی است که در این حیطه حرفی برای گفتن دارد. فیلم‌نامه این فیلم برداشتی آزاد از داستان «شب‌های روشن» اثر داستایوفسکی است که فیلم‌نامه آن را سعید عقیقی نوشته است.

بسیاری از منتقدان این فیلم را بهترین فیلم در کارنامه فیلم‌سازی فرزاد مؤتمن می‌دانند، فیلمی که هنوز هم می‌توان آن را در ۵ فیلم برتر سینمای اقتباس قرار داد.

«شب‌های روشن» با بازی مهدی احمدی و هانیه توسلی، داستان زندگی دو انسان تنها است. مرد؛ استاد دانشگاه، سرخورده‌ اجتماعی و مأیوس فلسفی‌ است و انزوای خود را با تدریس ادبیات، مطالعه‌ کتاب و پرسه‌زدن در خیابا‌ن‌ها می‌گذراند. شبی متوجه دختری می‌شود و به او کمک می‌کند تا از شر مزاحمت یک راننده‌ ماشین رهایی یابد. از این‌جا بین او و رویا دوستی شکل می‌گیرد. رویا بنا بر قولی که به عاشق خود؛ امیر داده‌، یک‌ سال پس از آخرین ملاقات به وعده‌گاه آمده و می‌خواهد چهار شب در محل و ساعت معین در انتظار امیر بماند. استاد به رویا پناه می‌دهد و به او کمک می‌کند تا امیر را پیدا کند. طی این چهار روز بین رویا و استاد دانشگاه به‌تدریج دل‌بستگی به‌وجود می‌آید. استاد مصمم می‌شود که با رویا ازدواج کند، اما در چهارمین شب امیر به محل ملاقات می‌آید و رویا با او می‌رود.

در واقع «شب های روشن» روایت چگونگی آشنایی، دل‌بستگی و جدایی این دو شخصیت از زبان استاد دانشگاه است.

*«تردید»؛ بودن یا نبودن؟!

۱۸ سال پس از ساخت فیلم سینمایی «پرده آخر»، واروژ کریم مسیحی تصمیم گرفت بار دیگر فیلم بسازد؛ اما این بار فیلمی که اقتباسی باشد از نمایشنامه «هملت» اثر ویلیام شکسپیر. همین شد که کریم مسیحی فیلم سینمایی «تردید» را در سال ۱۳۸۷ با بازی بهرام رادان و ترانه علیدوستی ساخت و آن را راهی جشنواره فیلم فجر کرد.

فیلم‌نامه «تردید» به قلم خود واروژ کریم مسیحی، روایتگر داستان پسری به نام سیاوش است که پس از مرگ پدرش، عموی او اختیار ثروت خانوادگی را به دست می‌گیرد. سیاوش عاشق دخترعمه‌اش مهتاب است. پس از گذشت مدت کوتاهی از مرگ پدر، او از ازدواج قریب‌الوقوع عمو با مادرش باخبر می‌شود. سیاوش طی ماجراهایی می‌فهمد که پدرش کشته شده‌ است.

«تردید» در بیست و هفتمین جشنواره فیلم فجر رونمایی شد و در ۱۲ رشته کاندیدای دریافت سیمرغ شد و در نهایت سیمرغ بهترین فیلم، بهترین کارگردانی و بهترین فیلم‌نامه اقتباسی را از آن خود کرد. دوره بیست و هفتم جشنواره فیلم فجر از معدود ادواری بود که جایزه بهترین فیلم‌نامه اقتباسی اهدا می‌شد.

*«اینجا بدون من»؛ روایت زندگی آدم‌های مأیوس

بهرام توکلی در میان نسل فیلم‌سازان هم دوره خود، کارگردان مهمی محسوب می‌شود. جهان‌بینی متفاوت این کارگردان باعث شد که پس از ساخت ۳ فیلم، تصمیم به ساخت یک فیلم اقتباسی از نمایشنامه «باغ‌وحش شیشه‌ای» اثر تنسی ویلیامز بگیرد. او در سال ۱۳۸۹ فیلم سینمایی «اینجا بدون من» را با برداشتی آزاد از این نمایشنامه ساخت، فیلمی که به عنوان یک نقطه عطف در کارنامه کارگردانی بهرام توکلی قرار گرفته است.

«اینجا بدون من» با بازی فاطمه معتمدآریا، صابر ابر، نگار جواهریان و پارسا پیروزفر؛ داستان خانواده‌ای است که در آرزوی دستیابی به رؤیاهای خود هستند و امیدوارانه تحولی را انتظار می‌کشند. یلدا معلول است و تمام دغدغه مادر تأمین آینده او است. ورود رضا دوست احسان زندگی آنان را دستخوش تغییراتی می‌کند.

این فیلم در بخش بلند داستانی یازدهمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم تیبورون در آمریکا در روز ۲ اردیبهشت به نمایش درآمد و با استقبال تماشاچیان و سینماگران حاضر در این فستیوال مواجه شد. همچنین در سی و پنجمین جشنواره فیلم مونترئال، دومین جشنواره فیلم ایرانی استرالیا و سی و ششمین جشنواره بین‌المللی فیلم در کلولاند نیز به نمایش درآمد.

*«۲۳ نفر»؛ یک اقتباس جنگی

فیلم سینمایی «۲۳ نفر» ساخته مهدی جعفری در سال ۱۳۹۷ ساخته شد. این فیلم اقتباسی آزاد از کتاب «آن ۲۳ نفر» نوشته احمد یوسف زاده است. این کتاب خاطرات ۲۳ نفر از رزمندگان نوجوان ایرانی است که در جریان جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۱ به اسارت نیروهای عراقی درآمدند. این گروه کم سن و سال بین ۱۳ تا ۱۷ سال سن داشتند.

مهدی جعفری نیز فیلم «۲۳ نفر» را با بازی ۲۳ نوجوان از سراسر ایران بر پایه همین کتاب ساخته است. این فیلم در سی و هفتمین دوره از جشنواره فیلم فجر رونمایی و در ۶ رشته کاندیدای دریافت سیمرغ شد و توانست سیمرغ بهترین فیلم از نگاه ملی را دریافت کند.