سوره سینما – محسن خیابانی : اغلب فیلم‌های سینمایی ساخته شده در اسرائیل، معمولاً نه فقط فلسطینی‌های کرانۀ باختری رود اردن، نوار غزه و بخش‌های فلسطینی‌نشین بیت‌المقدس را نادیده می‌گیرند، بلکه به عرب‌های ساکن در خود اسرائیل هم توجهی نشان نمی‌دهند. فیلم عجمی از این جهت که به جامعۀ فلسطینیان ساکن در اسرائیل می‌پردازد، اثری استثنائی به شمار می‌رود. این فیلم نخستین تولید سینمای اسرائیل است که اغلب دیالوگ‌هایش به زبان عربی بیان می‌شوند.

فلسطینی‌های ۴۸

در رسانه‌های جهان به فلسطینی‌های ساکن در اسرائیل، لقب «فلسطینی‌های ۴۸» داده شده ولی خود اسرائیلی‌ها آن‌ها را «اعراب اسرائیل» می‌نامند. «فلسطینی‌های ۴۸» درواقع آن دسته از فلسطینی‌هایی هستند که در سال تأسیس کشور جعلی اسرائیل (۱۹۴۸) حاضر به ترک خانه‌هایشان و مهاجرت به مناطقی مثل کرانۀ باختری رود اردن یا نوار غزه نشدند و البته از مهاجرت به کشورهای دیگر هم، خودداری کردند. امروزه فرزندان و نوادگان این فلسطینی‌ها، حدود ۲۰ درصد از جمعیت اسرائیل را تشکیل می‌دهند.

از تنش‌های راستین تا آرامشی دروغین

در دو دهۀ نخست تاسیس اسرائیل، تنش‌ها بین فلسطینی‌های ۴۸ و دولت اسرائیل بسیار بالا بود، اما از اواخر دهۀ ۱۹۶۰، سطح تنش سیاسی بین آن‌ها و دولت اسرائیل کاهش یافت. این مسئله تا حدی متأثر از ناامیدی کلی‌ای بود که جامعۀ عرب را پس از شکست در جنگ شش روزه، در بر گرفت.

از نظر حقوق شهروندی و روی کاغذ، تفاوتی بین اعراب ۴۸ و شهروندان صهیونیست سرزمین‌های اشغالی، وجود ندارد ولی در حقیقت حقوق آن‌ها به بهانه‌های گوناگون نقض می‌شود، در حدی که شهروندانی درجه دو حساب می‌شوند. دولت اسرائیل البته ترجیح می‌دهد اجباری نبودن خدمت وظیفۀ عمومی برای اعراب اسرائیل را رسانه‌ای کند یا با ژستی بزرگمنشانه بگوید که به آن‌ها حق رأی بخشیده است! با این همه باید پذیرفت که نقض حقوق اعراب اسرائیل، در حد نقض حقوق انسانی فلسطینی‌های ساکن در کرانۀ باختری رود اردن و نوار غزه نیست.

برخی تحلیلگران سیاسی، وضعیت آن‌ها را تا حدودی شبیه به سیاه‌پوستان آمریکا می‌دانند. در آمریکا نیز سیاه‌پوستان از برابری حقوقی و مدنی با سفیدپوستان برخوردارند ولی در عمل این برابری به بهانه‌های گوناگون، نقض می‌شود. البته به گمان نگارندۀ این سطور، وضعیت اعراب اسرائیل را بیشتر می‌توان با سرخپوستان آمریکا مقایسه کرد زیرا در سرزمین آباواجدادی خود، مورد تبعیض قرار گرفته‌اند.

به هر حال برخورد صهیونیست‌ها با اعراب ساکن در سرزمین‌های اشغالی، به‌گونه‌ای است که سازمان دیده‌بان حقوق بشر گاهی از تبعیض دولت اسرائیل علیه فلسطینی‌های داخل اسرائیل انتقاد نماید. البته که این انتقادها هم مثل محکوم کردن جنایات امروز اسرائیلی‌ها در نوار غزه، تأثیری در بهبود وضعیت فلسطینی‌ها ندارد.

خلاصۀ داستان عجمی

بخش اعظم اتفاقات فیلم در محلۀ عجمی شهر یافا رقم می‌خورد. عجمی از پنج اپیزود تشکیل شده که خط داستانی هر اپیزود با خطوط داستانی و شخصیت‌های اپیزودهای دیگر پیوندهایی برقرار می‌کند، به‌نحوی که گاهی یک رخداد مُعیَّن از دیدگاه افراد مختلفی نشان داده می‌شود. خط اصلی پنج اپیزود، به‌ترتیب بدین شرح است: ۱. تلاش‌های یک جوان فلسطینی برای پایان دادن به یک نزاع قبیله‌ای. ۲. فلسطینی جوانی که به‌صورت غیرقانونی در یافا کار می‌کند و باید پول عمل مادرش را جور نماید. ۳. پلیسی اسرائیلی که برادرش سال‌هاست گم شده. ۴. یک جوان عرب که می‌خواهد به خاطر ازدواج با دختری یهودی، به تل‌آویو برود. ۵. اپیزود پنجم هم که ابهامات را از بین می‌برد ولی به‌شکل جدی‌تری به ماجرای عاشقانۀ دو جوان فلسطینی می‌پردازد که یکی پسری مسلمان و دیگری دختری مسیحی است.

از برش‌های کوتاه تا عجمی

در نیمۀ اول دهۀ نود دو فیلم مهم برش‌های کوتاه (رابرت آلتمن، ۱۹۹۳) و پالپ فیکشن (کوئنتین تارانتینو، ۱۹۹۴) ساخته شدند که هریک از چند خرده داستان مرتبط با هم تشکیل شده بودند اما جریانی از فیلم‌های مشابه را راه نیانداختند تا اینکه سه‌گانۀ موفق آلخاندرو گونزالس ایناریتو، در همکاری با گیرمو آریاگای فیلمنامه‌نویس، از راه رسید. سه‌گانه‌ای که شامل این آثار می‌شود: عشق سگی (۲۰۰۰)، ۲۱ گرم (۲۰۰۳) و بابل (۲۰۰۶).  این سه‌گانه موجی از فیلم‌هایی را راه انداخت که دارای چند خرده‌پیرنگ مرتبط با هم، هستند. عجمی یکی از فیلم‌های حاصل از این موج محسوب می‌شود.

زمان تولید طولانی

عجمی اگرچه در سال ۲۰۰۹ اکران شد، ولی ایدۀ کلی ساختش سال‌ها قبل در ذهن دو کارگردانش (اسکندر کوپتی و یارون شانی) شکل گرفته بود. این‌دو نگارش فیلمنامه‌ اثر را نیز بر عهده داشته‌اند. پراکندگی خطوط داستانی فیلم عجمی و انباشته شدنش از طرح و توطئه‌های پیچ‌درپیچ، باعث شد که ساختن فیلم هفت سال طول بکشد و طی زمان مذکور، سازندگان مدام داستان‌هایی را پیدا کرده و به فیلم اضافه کردند!

دولت اسرائیل در حمایتی آشکار، برای عجمی امکان اکران گسترده‌ای را در اروپا مهیا نمود که برای فیلمی اسرائیلی بی‌سابقه بود. با وجود دیگر فیلم اسرائیلی مطرح آن سال، یعنی لبنان (ساموئل مائوز)، عجمی به‌عنوان نمایندۀ اسرائیل به اسکار معرفی شد و به فهرست ۵ نامزد نهایی بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان راه پیدا کرد. اسرائیلی‌ها امید زیادی به گرفتن جایزه داشتند، آن‌هم با وجود رقبای سرسختی مثل یک پیامبر (ژاک اودریارد) و روبان سفید (میشائیل هانکه) اما در نهایت، راز در چشمانشان (خوان خوزه کامپونلا) جایزه را گرفت.

سرمایه‌گذاری فرهنگی

شاید بپرسید که چرا اسرائیلی‌ها هفت سال وقت و کلی پول را صرف یک فیلم کرده‌اند؟ برای گرفتن جواب‌تان، فقط کافی است به تماشای ده دقیقۀ آغازین عجمی، بنشینید! تصویری که عجمی از اعراب شهروند اسرائیل نشان می‌دهد، ظاهراً غم‌خوارانه است ولی با اندکی تأمّل درمی‌یابیم تمامی فلسطینیان این فیلم، مشمئزکننده به تصویر کشیده شده‌اند!

جنگ راه افتاده بین دو خاندان در ابتدای اثر، اساساً با واقعیت جامعۀ فلسطین و تاریخچۀ آن، نمی‌خواند. تا پیش از ۱۹۴۸، شهر یافا و مخصوصاً منطقۀ عجمی آن از دو نظر زبانزد بوده: یکی هم‌زیستی مسالمت‌آمیز اعراب مسلمان، مسیحی و یهودی در کنار هم و یکی: آبادانی و رونق اقتصادی. در واقع دعواهای قومی در حدی که فیلم نشان می‌دهد، در منطقۀ عجمی، وجود نداشته و ندارد!

در اپیزود سوم شاهد شکایت یک صهیونیست از سروصداهای همسایه‌های عربش هستیم، اما اعتراض او با فحاشی عرب‌ها و درنهایت، چاقوخوردنش پاسخ داده می‌شود. از طرفی هرچه خانوادۀ سرباز اسرائیلی مفقود، مظلوم به‌تصویر کشیده شده‌اند، از اعراب به‌عنوان موجوداتی تهدیدگر و دلیل مفقود‌شدن این سرباز، یاد می‌شود! انگار فلسطینی‌های ساکن در سرزمین‌های اشغالی، همیشه در کمین سربازان اسرائیلی نشسته‌اند. در همین راستا می‌شود به سکانس حملۀ مردم فلسطین به پلیس اسرائیل اشاره کرد.

این از وقاحت صهیونیست‌ها نشئت می‌گیرد که محدودیت‌های مدنی فراوانی که برای فلسطینی‌ها ایجاد کرده‌اند و آن‌ها را به مناطق فقیرتر و محروم‌تر شهرها رانده‌اند، سپس از آن‌ها که سعی دارند در سایۀ همین تبعیض‌ها زندگی‌شان را بکنند، چنین تصویر کاریکاتوری و زننده‌ای نشان می‌دهند.

سخن پایانی

عجمی به‌خوبی نشان می‌دهد که نهایت سازش با اسرائیل چه خواهد بود: تبدیل شدن به شهروندی درجه دو که که باید در فقر و محرومیت زندگی بکند و دلش را به حق رأی و درس خواندن در دانشگاه‌های اسرائیل خوش نماید. اعراب ۴۸ در اسرائیل دستاویزی بوده‌اند تا این کشور جعلی، خودش را به‌عنوان تنها کشور دموکراتیک خاورمیانه تبلیغ نماید، اما از رفتارهای نژادپرستانه‌ای که با فلسطینی‌های ساکن اسرائیل می‌شود، اخبار بسیار کمی منتشر می‌شود. تماشای عجمی کافی است تا بدانید صهیونیست‌ها در نهایت دربارۀ اعراب، و البته بقیۀ نژادهای غیریهود، چگونه می‌اندیشند.