سوره سینما – مریم اکبرلو : تاریخ صد سال اخیر ایران، آن قدر وقایع کوچک و بزرگ به خود دیده که تا ده­ها سال می­تواند بهترین موضوعات و سوژه ­های فیلمسازان ایرانی برای تولید انواع آثار تصویری فراهم کند. فقط کافیست این وقایع به خوبی شناخته شوند و ده­ها سوژه­ای را که می­توان از دل این وقایع بیرون کشید، مورد توجه قرار داد و به زبان طرح و فیلمنامه تبدیل کرد.

یکی از این وقایع بزرگ که مربوط به هشتاد سال پیش این مرز و بوم است، واقعه کشف حجاب رضاخان است که در سال ۱۳۱۴ به طور رسمی آغاز شد؛ اگرچه زمینه­ سازی اش از سال­ها قبل از آن آغاز شده بود. اتفاقات ریز و درشتی که در پی این واقعه صورت پذیرفت مثل اعتراضات مردم و علما در شهرهای مشهد، شیراز و قم، کشتارها و ظلم­هایی که به زنان و مردان همه­ شهرها و روستاهای کشور صورت گرفت و همچنین آثار شوم این واقعه که سال­ها بعد در دوره محمدرضا پهلوی بیشتر نمایان شد؛ این­ها مسائلی است که اگر مورد اعتنای فیلمسازان قرار گیرد، گنجینه­ای از سوژه های بکر و جذاب برای سینمای ایران به وجود می­آورد که به احیای هویت مذهبی و ملی زنان و مردان ایرانی نیز خواهد انجامید.

بررسی آثار تولید شده با این موضوع، ضعف تولیدات را هم به لحاظ کمی و هم کیفی برای ما روشن می­‌سازد و ضرورت توجه بیشتری را از ما می­‌طلبد. در ادامه، فیلم­هایی که در قالب­هایی مختلف به طور مستقیم به موضوع کشف حجاب می­‌پردازند، معرفی می­‌گردند. نمی توان گفت این­ها همه ظرفیتی است که سینمای رسمی و غیر رسمی کشور برای این موضوع انجام داده، اما نتیجه واقعی خیلی بیش از این نخواهد بود. البته در این مطلب سریال­های تلویزیون در نظر گرفته نشده اند.

شرق بهشت

داستانی / ۱۵ دقیقه / کارگردان: الهام آقالری و مهدی جوزایی / تهیه کننده: انجمن سینمای جوان

فرار به عکاسخانه از ترس آژان!

دو زن محجبه از دست مأمور نظمیه که می خواهد چادر از سرشان بردارد فرار می­کنند و به عکاسخانه پناه می آورند. از لهجه پیرمرد عکاسباشی معلوم می­شود که داستان فیلم مربوط است به شهر مشهد. عکاسباشی بی معطلی مادر و دختر محجبه را به پستو می­برد و پشت پرده­ای که حرم امام رضا(ع) روی آن نقاشی شده، پناهشان می­دهد. مأمور در پی این دو زن وارد عکاسخانه می­شود، اما عکاسباشی به او می­گوید: مشتریانش اکثراً مردهایی هستند که می خواهند با کلاه پهلوی عکس بگیرند، و زن جماعت هنوز به دوربین نامحرم است. مأمور اما باور نمی­کند و می‌گوید: طبق حکم اعلیحضرت برای نظمیه چی جماعت، همه محرم هستند. با هول شدن شاگرد عکاسباشی یا برای اینکه نمی­خواهد دروغ بگوید، مأمور جای دو زن را پیدا می­کند و از آن­ها می­خواهد بدون چادر چاقچور از پشت پرده بیرون بیایند. با توسل زن به امام رضا(ع) یک دفعه نور شدیدی از پرده به چشم مأمور می­خورد و او از ترس پا به فرار می­گذارد. این­ها خاطراتی است که به یاد همان شاگرد عکاسباشی که سال­ها بعد به عکاسخانه مخروب­ و خاک­گرفته آمده می­آید.

اگرچه فیلم، به خاطر ضعف­های زیاد و شخصیت­پردازی­های ناقص، چندان جذاب از آب درنیامده، اما تلاش کارگردان­های جوان آن برای نشان دادن فضای ترس­آلودی که رضاخان برای زنان با ایمان ایرانی به وجود آورده، موفق بوده است.

چارقد بی بی

فیلم ما / ۶ دقیقه / کارگردان : محسن جهانی

به سادگی چارقد بی بی !

به نام خدا، یک نمای ساده از پنجره رو به حیاط بی بی و شروع …

فیلم به همین سادگی شروع می­شود و همین قدر ساده چند دقیقه­ای ما را پای خاطرات بی­بی می­نشاند. فیلمی که به سادگی خانه باصفا و به دلنشینی حرف­های بی­آلایش بی بی است. فیلمی به همان سادگی چارقد سفید بی­بی …

بی­بی از خاطرات کودکی­اش می­گوید که : ما بچه­ها گریه می­کردیم که چرا چارقد مامان­هایمان را برمی­داشتند؟! و باید تا شب سرلخت می‌ماندند تا مرد خانه از سرکار بیاید و دستمزد یک روز کارش که یک کیلو ذرت یا گندم بود را ببرد برای خان یا آن­هایی که از طرف رضاشاه بودند که چارقد مامان را پس بگیرند و او سرش کند.

«چارقد بی­بی» نمونه خوبی از یک فیلم ساده و مردمی است که می­توان با کمترین امکانات صدها شبیه آن را ساخت، فقط کافیست سوژه ای پیدا کرد، از او خواست تا خاطراتش را بگوید و دوربین را روبروی او گرفت، با افزودن کمی ابتکار و سلیقه می­توان فیلمی ساخت که اندازه یک فیلم سینمایی پیام منتقل کند و مخاطب را تا مدت­ها درگیر ماجرای آن کند.

نیمه تاریک ماه

مستند / ۲۶ دقیقه / کارگردان : مهدی عزتی چهارقلعه / تهیه کننده : گروه سیاسی شبکه ۲ سیما

قانون کشف حجاب از زمینه سازی تا لغو

مستند «نیمه تاریک ماه» یک مستند کاملاً آرشیوی با موضوع کشف حجاب است که برای آن تحقیقات خوب و گسترده­ای همراه با مدرک‌یابی و سندیابی دقیق انجام شده است. این مستند با استفاده از تصاویر آرشیوی کمتر دیده شده، قانون کشف حجاب را از پیش از تصویب و زمینه‌های شکل­گیری آن خصوصاً زمینه­سازی های فرهنگی آن تا اجرای آن در سال ۱۳۱۴ و شکل­گیری اعتراضات مردمی و سرانجام خروج رضا شاه و ملغی شدن خود به خود این قانون مورد بررسی قرار می‌دهد.

مهدی عزتی کارگردان این مستند می گوید: «نیمه تاریک ماه» پرده از حقیقتی برمی دارد که تا امروز کمتر به آن توجه شده، اینکه رضا شاه به تنهایی پایه گذار قانون کشف حجاب در ایران نبود و در پشت پرده این قانون دست­های استعماری بسیاری وجود دارد.

این مستند نقش انجمن‌ها و کانون‌های زنان در فراهم کردن بستر پذیرش قانون کشف حجاب در جامعه ایران را مورد واکاوی قرار می‌دهد، کانون­هایی که شمس و اشرف پهلوی دختران رضاخان مسئولیت اصلی آن­ها را برعهده داشتند.

این مستند پس از اشاره به نامه زنان یزدی به نمایندگان مجلس شورای ملی برای لغو قانون کشف حجاب، با این جملات پایان می­یابد‌: مغایر بودن قانون کشف حجاب با اعتقادات مذهبی و سنتی مردم، آن ها را به نشان دادن عکس العمل وادااشت. در چنین شرایطی بیشتر به خاطر نیروهای نظامی بود که به نظر می رسید مردم اعتراضی ندارند زیرا به محض خروج رضاخان از کشور، کشف حجاب توسط زنان نادیده گرفته شد این درحالی بود که لباس های اروپایی مردان چندان تغییری نکرده بود. سرانجام به دلیل مقاومت فرهنگی علما و مذهبیون به خصوص با مبارزه منفی زنان ایرانی با قانون کشف حجاب عملاً این قانون با شکست مواجه شد و بعد از تبعید رضاشاه از ایران در شهریور ۱۳۲۰ شمسی قانون منع حجاب و کشف حجاب از اعتبار افتاد و سپس توسط نمایندگان مجلس شورای ملی و با تلاش آیت الله ابوالقاسم کاشانی ملغی شد.

گوهر

مستند / ۴۳ دقیقه / کارگردان : زهیر میرمحمدی/ تهیه کننده : گروه اجتماعی شبکه ۳ سیما

آغاز تا پایان یک حرکت شوم

مهم ترین اقدام رضاشاه برای شروع گسترده قانون کشف حجاب در همه کشور راه­اندازی جشن دانشسرای مقدماتی تهران در ۱۷ دی­ماه ۱۳۱۴ بود که به بهانه افتتاح بنا و اعطای دیپلم دانش­ آموختگان ، با دو دختر خود شمس و اشرف رسماً پروسه کشف حجاب اجباری زنان و دختران مسلمان کشور را آغاز کند.

کارگردان «گوهر» هم مستند را با همین مطلب شروع می­کند و با تصاویر  این جشن و پیامدهای بعدیش، فاجعه­ای که در کشور در حال وقوع است را به نمایش می­گذارد. مستندساز کار را با این نقطه تاریخی آغاز می­کند اما خیلی زود سراغ تاریخچه و زمینه­های شکل­گیری آن از حکومت قاجار می رود.

مستند «گوهر» ترکیبی است از تصاویر آرشیوی با گفتارمتن و مصاحبه با افراد صاحب­نظر و همچنین افرادی که خاطراتی مستقیم یا غیر مستقیم از آن دوره در یاد دارند و شاید به لحاظ محتوایی بتوان آن را یکی از کامل­ترین مستندهای تولید شده در باره این موضوع دانست که علاوه بر اطلاعات تاریخی دقیقش، خاطرات تکان دهنده­ای را از لطمات روحی و جسمی زیادی از شکنجه­ و تهدیدهای حاصل از اعلام قانون کشف حجاب در بر دارد.

زهیر میرمحمدی آغاز تا پایان این حرکت شوم را به­خوبی تصویر کشیده است و به یک مستند معمولی تلویزیونی بسنده نکرده است.

قیام گوهرشاد

انیمیشن / ۱۲ دقیقه / کارگردان: سیدجواد هاشمی­‌نژاد اشرفی / تهیه کننده : اداره تبلیغات آستان قدس رضوی

اکبر، از گم شدن در حرم تا مبارزه علیه شاه

انیمیشن با داستان کودکی به نام اکبر شروع می­شود که با مادرش به حرم امام رضا(ع) می روند برای زیارت، که اتفاقی باعث گم شدن اکبر در حرم می شود.

این اتفاق دستگیر کردن شیخ بهلول توسط نیروهای رضاشاه بود که برای آزاد کردن آیت الله قمی به کمک مردم به مشهد آمده بود.

ماجرای نارضایتی مردم و علما از جایی شروع شد که رضاشاه از سفر ترکیه برگشته بود و تحت تأثیر فرهنگ غربی که در آن­جا دیده بود تصمیم به انجام یک سری مثلاً اصلاحات گرفت تا کشور را به سمت توسعه و پیشرفت ببرد. از جمله آن اصلاحات متحدالشکل کردن لباس و ممنوعیت حجاب بود که البته با مخالفت شدید روحانیت و مردم مواجه شد. رضاخان هم برای سرکوب این مخالفت ها اقدام به دستگیری علمای بزرگی از جمله آیت الله قمی کرد .بعد از دستگیری آیت الله قمی در مشهد ولوله­ای شد و مردم برای آزادی او به تکاپو افتادند.

انیمیشن بسیار خوش­ساخت و چشم­نواز «قیام گوهرشاد» با این توضیحات آغاز می­شود تا در ادامه روایتگر شهادت ۲ تا ۵ هزار  نفر از مجاوران حرم امام رضا(ع) باشد که حاضر به سکوت در برابر ظلم حکومت به دین و مردم نبودند.

پایان این انیمیشن ۱۲ دقیقه ای می­بینیم که این داستان را اکبر که آن روز در حرم گم شده بود و پدرش را در کشتار مسجد گوهرشاد از دست داده بود، تعریف می­کند و می­گوید: این محمدرضا پسر همان رضاخانی است که این جنایت هولناک، در این مکان مقدس به دستورش انجام شد، به فرموده امام خمینی این خائنین به مملکت دست نشانده ابرقدرت­ها هستند. و بعد اعلامیه های امام را بین چند نفری که آنجا ایستادند پخش می­کند و به خاطر اینکه مأمورهای ساواک دارند از راه می­رسند متفرق می­شوند و در آخر می­گوید : اگر با رهنمودهای امام پیش برویم، هیچ وقت شکست نمی خوریم.

خورشید مرده بود

مستند / ۴۰ دقیقه / کارگردان: مریم السادات مؤمن زاده / تهیه کننده : گروه مستند شبکه ۱ سیما

رسوایی روباه پیر در واقعه کشف حجاب

«خورشید مرده بود» هم یکی دیگر از مستندهایی است که با نگاهی تاریخی به واقعه کشف حجاب می­پردازد و در این راه از تاریخ حجاب قبل از ورود اسلام به ایران و اهمیت پوشش در بین زنان ایرانی آغاز می­کند تا به دوره مشروطه و قاجار برسد و به هتک حرمتی که همسر رضا شاه و زنان اطرافش به حرم حضرت معصومه (س) می کنند برسد. عملی که با اعتراض علما مواجه می شود و حاج شیخ محمد بافقی برای خانواده شاه پیام می فرستد و وقتی اخطارش با بی توجهی مواجه می شود با شهامت تمام به حرم رفته و از خانواده رضا شاه می خواهد که حرم را ترک کنند.

این مستند همچنین به واقعه مسجد گوهرشاد از زبان شاهدان عینی ماجرا می­پردازد و ظلمی را که به زنان این سرزمین پس از قانون کشف حجاب روا می­شود از دریچه اسناد و خاطرات نشان داده است.

مریم السادات مؤمن زاده، در مورد پیام­های اصلی مستند خود می گوید: یکی از اهداف ضمنی ما در این مستند نشان دادن چهره واقعی رضاشاه برای مردم بود، چرا که برخی هنوز با بستن چشمان خود بر نقاط منفی بسیار زیاد عملکرد رضاشاه، از وی به نیکی یاد می کنند. رسوا نمون روباه پیر و نقش انگلستان در این واقعه نیز موضوع دیگری بود که در این مستند پیگیری کردیم.

غزال

سینمایی (۱۳۷۴) / ۹۰ دقیقه / کارگردان: مجتبی راعی / تهیه کننده : فرهنگسرای بهمن و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی

تنها واکنش سینمای ایران به واقعه کشف حجاب

فیلم «غزال» را باید تنها واکنش جدی سینمای ایران به واقعه کشف حجاب دانست. با اینکه «غزال» را می­توان فیلم ارزشمندی دانست که بیانیه تندی علیه روشنفکری بیمار است، اما چندان برای دیده شدن توسط مخاطب معمولی مناسب نیست. پیچیدگی در داستان، بازیگرانی که به جای چندشخصیت بازی می­کنند، نمادپردازی­های متعدد و فضای وهم­آلود اغراق شده ویژگی­هایی است که مخاطب را از دنبال کردن خط اصلی داستان و فهم پیام فیلم دور می­کند.

معصومه نویسنده ایست که قصد دارد با استفاده از خاطرات مادرش قصه­ای در مورد زمان جوانی مادر شوهر خود، غزال بنویسد. غزال در مورد اتفاقاتی که در زمان کشف حجاب برای او رخ داده برایش می گوید. روزی از طرف یک آژان به خاطر داشتن حجاب مورد حمله قرار می گیرد، او آژان را با آجری زخمی می کند و آژان با قداره ای به دنبال او می رود، اما موفق به گرفتنش نمی شود. همین اتفاق و ترس از این ماجرا غزال جوان و زیبا را دچار ناراحتی روحی می کند و باعث می شود که خواستگارهایش را از دست بدهد. معصومه در نوشتن داستانش، آدم های داستان را از افراد واقعی دور و برش انتخاب می­کند.

خسرو، شوهر معصومه که فردی خوش­گذران است نماینده افراد روشنفکرنمای عصر حاضر است که روابط آزاد را امری عادی می داند و دلش می خواهد با هر کسی که باب میلش است ارتباط برقرار کند. قرار دادن چهره خسرو به عنوان خواستگار روشنفکر غزال و همچنین امنیه معروف به غلام گرگ که می­خواهد چادر از سر غزال بکشد، نشان­دهنده شخصیت و ذهنیت مشترک روشنفکران از گذشته تا امروز است. خشونت رضاخانی در روندش شکل زیبا و لطیف تری به خود گرفته و تحت عنوان روشنفکری بار دیگر زن را زیر ستم قرار داده و تاریخ را در زشت ترین شکل خود تکرار کرده است.

پایان غم انگیز و نامفهوم فیلم ذهنیت مخاطب را ناخواسته به طرف موضوع کلی مظلومیت زن و مردسالاری حاکم بر زندگی زنان می کشاند؛ نه آن چیزی که خواست کارگردان بوده است؛ یعنی افشای چهره واقعی روشنفکران و نیز مظلومیت مضاعف در پس این چهره. و شاید این عمده ترین ضعف فیلم محسوب شود.